________________
૨૨ ૦
યુરેપના સુધારાનો ઈતિહાસ
વ્યાખ્યાન ચદમું. વ્યાખ્યાનને વિષય– લંડને યુરોપમાં સુધારાની પ્રગતિમાં ફેરફારને સરખાપણું–કાસનું મહત્વ–સત્તરમા સૈકામાં, ત્યાંની રાજસત્તાને લીધે–અઢારમામાં, તે દેશના ઈતિહાસને લીધે–ચદમાં લુઈનું રાજ્યશાસન–એની લડાઈઓબીજા દેશો સાથેના સંબંધમાં એની રાજનીતિ–એની રાજ્યવ્યવસ્થા–એના કાયદાએની જલદીથી થતી પડતીનાં કારણે-અઢારમા સૈકામાં કાન્સ ફિલસુફેના વિચારોના પરિવર્તનનાં મુખ્ય લક્ષણો–વ્યાખ્યાનમાળાસમાપ્તિ.
સ
રા વ્યાખ્યાનમાં અંગ્રેજી રાજ્યપરિવર્તનનું ખરું સ્વરૂપ કેવું હતું ને તેનું રાજકીય અગત્ય કેવું હતું તે નક્કી કરવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો હતો. આપણે જોયું કે સોળમા સૈકામાં, યુરોપના આગલા સુધારાનાં મૂળ તો ઘણાં
હતાં તેના ભેદ ભાગી જઈ બે બાબતે મુખ્ય રહી હતી, એક તરફથી સ્વતંત્ર અથવા કેવળ નૃપસત્તા, ને બીજી તરફથી સ્વતંત્ર વિચારને પવન. એ બે બળે સૌથી પહેલાં ઇંગ્લંડમાં વિરોધમાં આવ્યાં. આટલા પરથી ઈંગ્લંડ ને યુરોપની સામાજિક સ્થિતિમાં મૂલગત ભેદ હતો એમ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. કેટલાકેએ એમ પણ ધાર્યું છે કે આવી જુદી જુદી સ્થિતિવાળા દેશોની વચ્ચે સરખામણી કરવી શક્યા નથી. તેમણે એમ કહ્યું છે કે જેમ વ્યાવહારિક રીતે ઇંગ્લંડ બધા દેશોથી અલગ હતું તેમજ નૈતિક દૃષ્ટિથી પણ અલગ હતું.
ખરું છે કે અંગ્રેજી લેકના સુધારા ને યુરોપના સુધારામાં અગત્યનો તફાવત હતો, ને તેની ગણતરી આપણે કરવી જ પડે તેમ છે. આની ઝાંખી મારા વ્યાખ્યાન દર્મિયાન તમે કરી શક્યા હશે. સમાજના જુદા જુદા સિદ્ધાન્ત ને તો વિકાસ ઈગ્લેંડમાં સામટોજ થવા પામ્યો; યુરેપના
