________________
૨૧૮
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
હેરમાં આણવા માગતા હતા. પરિવર્તનની શરૂઆતમાં તેમ આ વખતે પણું આપણે રાજ્યની વિરુદ્ધ બે પ્રકારની લડત જોઇએ છીએ, એક રાજકીય ને બીજી ધાર્મિક. ઘણી વાર એમ પૂછવામાં આવ્યું છે કે ત્રીજો વિલ્યમ અસ્તિત્વમાંજ ન આવ્યો હાત, અથવા તેા હાલન્ડના એના લશ્કર સાથે બીજા જેમ્સ તે એની પ્રજા વચ્ચેના કલહને અન્ત આણવામાં આવ્યાજ ન હોત તે શું થયું હોત? હું દૃઢતાથી એમ માનું છું કે એજ બનાવ બન્યા હોત. થોડા વર્ગ સિવાય આ વખતે ઇંગ્લેંડના બધા લેાકેા જેમ્સની વિરુદ્ધ હતા. પણ આ સંજોગ બીજાં ને વધારે ગંભીર કારણેાથી બનવા પામ્યા હતા. તે આખા યુરોપના હતા, ઇંગ્લેંડનાજ નહિ; અને તે મારતેજ આ બનાવ ચુરાપના સુધારાના ઇતિહાસમાં જોડાઈ જાય છે.
લગભગ આવાજ પ્રકારનું યુદ્ધ યુરોપમાં પણ ચાલતું હતું. ચૌદમા લુઈની સ્વતંત્ર નૃપસત્તા સર્વત્ર ચુરાપમાં થશે એમ યુરેાપની પ્રજાને ભય ઉત્પન્ન થયા હતા. આ પ્રયત્નની સામે થવાને ચુરાપમાં એક સંધિ કરવામાં આવી હતી, ને આ પક્ષના આગેવાન તે યુરોપમાં રાજકીય ને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના હીમાયતી—ઑરેન્જને પાટવી, વિલમ હતા. વિલ્યમની આગેવાની હેઠળ હાલન્ડના પ્રાટેસ્ટંટ પંથના પ્રજાસત્તાક રાજ્યના હીમાયતીઓએ ચૌદમા લુઈ જે અનિયંત્રિત નૃપસત્તા પ્રતિનિધિ હતા તેની વિરુદ્ધ થવાનું કામ મનમાં લીધું. રાજ્યાની અંદરજ સ્વાતંત્ર્ય જાળવ્ વાના સવાલ કંઈ આ નહેાતા, પણ તે ઉપરાંત તેમનાં બહારના પરસ્પરના સંબંધમાં તે જાળવવાતા પણ હતા. જે લડાઈ ઇંગ્લંડમાં લડાતી હતી તેજ લડાઈ તેઓ પણ લઢતા હતા એમ ચૌદમા લુઈ તે એના વિરાધીઓ જાણતા નહોતા. તેથી જ્યારે ઇંગ્લંડમાં અનિયત્રિત સત્તા તે સ્વાતંત્ર્યની વચ્ચેની લડત ખીજા જેમ્સે ચાલુ કરી ત્યારે એજ લડત ચૌદમા લુઈ ને ઍરેન્જના પાટવી, વિલ્યમ વચ્ચે મેટા સ્વરૂપમાં આખા યુરેમમાં ચાલતી હતી. ચૌદમા લુઈ વિરુદ્ધની સંધિ એવી બળવાન હતી કે રાજકીય કે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યને માટે જે રાજાને દેખીતી રીતે નહિ જેવી દરકાર હતી
