________________
વ્યાખ્યાન ચૌમું.
૨૨૩ નિયમિત ને સ્વતંત્ર રાજ્યશાસનપદ્ધતિની સ્થાપનને હતા. રાજ્યશાસનનું લક્ષણજ એ છે કે બધાં જુદાં જુદાં હિતો ને બળોની એકસરખી દરકાર રાખવી, તેને અવિરોધી બનાવવાં, ને તે સાથે સાથે રહી વૃદ્ધિ પામી શકે તેમ અનુકૂળતા કરી આપવી. હવે અનેક કારણો એકઠાં થવાને પરિણામે ઇંગ્લંડના સમાજનાં જુદાં જુદાં તનાં વલણ ને સંબંધ મૂળથી જ એવા પ્રકારનાં હતાં; તેથી રાજ્યશાસન સામાન્ય સ્વરૂપનું ને કંઈક નિયમિત થવાને ત્યાં ઓછી મુશીબત નડે તેમ હતું. તેમજ, સ્વતંત્રતાનું તત્ત્વ બધાં ભિન્ન ભિન્ન હિત, હકો, બળો, ને સામાજિક તત્ત્વો સાથે સાથે પ્રાદુર્ભત થાય ને રહી શકે તેમાં જ સમાયેલું છે. મેટે ભાગે બીજા રાજ્યોના કરતાં ઇંગ્લંડને આ પ્રાપ્ત કરવાનું વધારે સહેલું હતું. તે જ કારણોને લીધે પ્રજાકીય સુશીલતા ને પ્રજાકીય બાબતો બરાબર સમજવી તે બે અવશ્ય કરીને બીજા સ્થળ કરતાં ત્યાં જ વધારે જલદીથી પ્રાપ્ત થઈ રાજકીય પહોંચ એટલે બધી બાબતે વિષે પ્રમાણ ને વિવેકબુદ્ધિ કેમ વાપરવી તેનું જ્ઞાન; અને ઇંગ્લંડમાં આ પહોંચ સામાજિક સ્થિતિનું આવશ્યક પરિણુમિ, ત્યાંના સુધારાના ઈતિહાસનું સ્વાભાવિક પરિણામ હતું.
બીજી તરફથી બાકીના યુરેપખંડમાં દરેક પદ્ધતિ, દરેક નિયમ સંપૂર્ણ રીતે એકલેજ, થોડો સમય પણ અગત્ય ધરાવતા હોવાથી, એને વિકાસ વધારે વિશાળ ને મોટા સ્વરૂપમાંજ થયો હતો, ને તેને દબદબે, ને ઝમક વધારે હતાં. દાખલા તરીકે, ત્યાં આગળ પસત્તા ને ડલ અમીની સત્તા વધારે હિંમતવાળી, વિશાળ, ને સ્વતંત્ર હતી. પણ આ પરથી એમ
થી અનુમાન થતું કે સુધારાની દિશા ને તેનું સ્વરૂપ બન્ને સ્થળે એકસરખાં નથી.
સત્તરમા સૈકાના યુરોપના ઇતિહાસનું અવલોકન કરતાં એટલું જોવાયા વિના રહેતું નથી કે યુરોપમાં સુધારામાં ફ્રાન્સ અગ્ર પદ ભોગવે છે. આ બાબત તરફ, તેના કારણે સાથે મેં શરૂઆતમાં ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. આગળ
