________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમુ:
૨૨૧
કરતાં ત્યાં તેમ વધારે તા બન્યું હતું. પ્રાચીન ને એશિયા દેશના સુધારા સાથે સરખાવતાં યુરેાપના સુધારાનું ખાસ સ્વરૂપ કેવું હતું તેના નિર્ણય કરવા મેં પ્રયત્ન કર્યા હતા, ત્યારે ચુરાપને સુધારા વિશાળ ભેદવાળા, ને ઘણાં તત્ત્વાથી મિશ્રિત છે એમ મેં તમને દર્શાવ્યું હતું. એકજ નિયમને તામે રહીને એ સુધારા કદાપિ વધ્યા નથી. સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા એકબીજા પર અસર કરતાં, એકઠાં થતાં, તે વિધમાં આવ્યાં હતાં, તે વારંવાર તેને એકત્ર રહેવું પડતું હતું. સુરેપના સુધારાનું સામાન્ય આ લક્ષણ સૌથી વધારે ઇંગ્લેંડના સુધારાને વિષે જોવામાં આવે છે; ઇંગ્લંડમાંજ આ પ્રકારનું સ્વરૂપ અટક્યા વિના તે દેખીતી રીતે વિકાસ પામ્યું હતું. રાજકીય ને ધાર્મિક ખાખતા, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, સ્થાનિક ને મુખ્ય સંસ્થાઓ, નૈતિક તે રાજકીય ઉન્નતિ એ બધાનેા જાણે ખીચડા સાથે સાથેજ વધતા ગયા હતા, ને તેમાં સુધારા થતા જતા હતા, તે બધામાં એકસરખી ત્વરાથી તેમ નહિ હાય તાએ પાસે પાસેને વખતે તેમ થતું જતું હતું. દાખલા તરીકે ચૂડર રાજાના રાજ્યમાં સ્વતંત્ર નૃપસત્તાની સ્પષ્ટ વૃદ્ધિ થતી હતી તેનીજ સાથે પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના વિચારા પણ એક્કી સમયે ઉદ્ભવતા ને મુળવત્તર થતા આપણે જોઈએ છીએ. સત્તરમા સૈકાનું પરિવર્તન એકદમ થયું; તે એકદમ ધાર્મિક ને રાજકીય હતું. ચૂડલ અમીરે અત્યારે ધણા નબળા પડી ગએલા દેખાતા હતા, તે તેમની પડતીનાં બધાં ચિ જોવામાં આવતાં હતાં. છતાં આ બનાવમાં અગત્યના તેને હમેશ ભાગ લેવાના હતા, તે તેના પરિણામમાં પણ તેને હિસ્સા હતા. ઇંગ્લેંડના આખા ઋતિહાસ વિષે એવુંજ છે; કાઈ પણ પ્રાચીન તત્ત્વ તદ્દન ન થયું નથી; કાઈ પણ નવીન તત્ત્વ તદ્દન કુત્તેહવંત થયું નથી, કે કોઈ પણ ખાસ સિદ્ધાન્ત એકલાજ અગત્યના ગણાયા હોય એવું બન્યું નથી. જુદાં જુદાં ખળાના હમેશાં ત્યાં સાથે સાથેજ વિકાસ થયા છે, તે તેના પ્રયત્ના ને તેને જે હિત સાધવાનાં હાય તે એની વચ્ચે હંમેશાં આપલે થઈ છે.
