________________
વ્યાખ્યાન તેરમુ
૨૧૭ લૅરૅન્ડનના મંત્રિમંડળ કરતાં આ ટૅમ્મીનું મંત્રિમંડળ અનીતિમાન હોવા છતાં એઠું તિરસ્કારવામાં આવતું હતું. તેનું કારણ શું ? કારણ એ હતું કે એ સમયને અનુકૂળ ને લોકેાની લાગણીને રુચે તેવી રીતે તે કામ કરતું હતું. દેશને એણે ધણું નુકસાન કર્યું તેાએ દેશને તે વધારે પસંદ પડયું હતું. છતાં અન્તે એવા વખત આવ્યેા કે અનીતિ, ખુશામદ, તે લેાકેાના હકના તિરસ્કાર એટલે દરજ્જે વધી ગયાં કે લેાકેા વધુ બેદરકાર ન રહી શક્યા. અનીતિમાન પુરુષોની રાજ્યપદ્ધતિ વિરુદ્ધ લેાકેા ઉશ્કેરાયા. પ્રજાકીય ને દેશાભિમાની લેાકેાને આમની સભામાં એક પક્ષ નવા થયા હતા. રાજાએ તેના આગેવાનાને મંત્રિમંડળમાં ખેલાવવા નિશ્ચય કર્યાં. રાજ્યની દારી તેથી હવે લા ઇસ્સેક્સ, લાર્ડ રસેલ, ને લાર્ડ રીટ્સબરીના હાથમાં આવી. આ પ્રજાકીય પક્ષ નિર્બળ હતા; પેાતાની બુદ્ધિ કે શક્તિની મદદ, એ, નહિ લેાકેાના કે નહિ રાજાના લાભને અવૈં, વાપરી શક્યા. થેાડા વખત સત્તા ભાગવી, તે પક્ષ પડી ભાગ્યા એના આગેવાનાની નીતિને લીધે ઇતિહાસમાં એને ઉચ્ચ સ્થાન અપાય છે, પણ જેવી ઉચ્ચ એની નીતિ હતી તેવી ઉચ્ચ એની રાજ્યશાસનમાં બુદ્ધિ નહેાતી, તે સીધે રસ્તે પેાતાની સત્તા કેમ વાપરવી તે એ બરાબર જાણતા નહોતા. આ પ્રયત્ન નિષ્ફળ જવાથી, અંગ્રેજી રાજાએ ગાદીએ પાછા આવ્યા તે ખાખતની સ્થિતિ હવે તમે જોઈ શકેા છે. એક પછી એક બધા પક્ષા મંત્રિમંડળ તરીકે કસાઈ ચૂયા, એકેને કૂત્તેહ ન મળી. ૧૬૫૩માં ઇંગ્લેંડની જે સ્થિતિ હતી તેજ આ સમયે માલૂમ પડી, ને તેમાંથી છૂટકા પણ તેજ રસ્તે જવાથી થયેા. જે કામ રાજ્યપરિવર્તનના લાભાર્થે શાબ્વેલે કર્યું હતું તે ખીજા ચાર્લ્સે પેાતાના રાજ્યને અર્થે કર્યું; અનિયત્રિંત–જોહુકમીની સત્તા એણે ચલાવવાનું શરૂ કર્યું.
ખીને જેમ્સ એના ભાઈની ગાદીએ આવ્યો. અનિયત્રિત સત્તાના પ્રશ્ન સાથે એક બીજો પ્રશ્ન તે સમયે ઉમેરાયેા; આ પ્રશ્ન ધર્મના હતા. જેમ્સ અનિયત્રિત નૃપસત્તાની સાથે પાપની અનિયત્રિત સત્તા પાછી
