________________
૨૧૬
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. તે છતાં, છેલ્લાં વીસ વર્ષ પાર્લામેંટની મદદે રાજ્ય થએલું હોવાથી તેમના મતને તેણે તેડી પાડ્યો, તેમનાજ પક્ષમાં એક નવું તત્વ ઉત્પન્ન થયું. સ્વતંત્ર વિચારક, અનિયમિતતાના ચહાનારાઓ, ને અનીતિમાન પુરુષો જે તે વખતના વિચારમાં ટાપસી પૂરતા હતા તેમણે એમ વિચાર્યું કે સત્તા આમની સભાનીજ ખરી હતી. ને નિયમ કે રાજાની સત્તાને માટે જરાએ દરકાર રાખ્યા વિના માત્ર પિતાની ફત્તેહ મેળવવાજ માથાફોડ કરતા, ને જ્યારે જ્યારે કંઈ પણ સત્તા પિતાને મળશે એમ ભાસતું હતું ત્યારે ત્યારે તે મેળવવા પ્રયત્ન કરતા હતા. આ લોકોને એક પક્ષ થયો હતો, ને તે અસંતુષ્ટ પ્રજા પક્ષમાં ભળી ગયે, ને કલેરેન્ડનની સત્તા પડી ભાગી.
આ પ્રમાણે રાજાની સત્તાની તરફેણને પક્ષ હતો તેમાંથી એક ભાગ જુદે પડી એક નવી રાજ્યપદ્ધતિની હિમાયતી કરનાર વર્ગ ઉભે થયે. અનીતિમાન દુરાચારી પુરુષોનું એક મંત્રિમંડળ થયું ને તે કેબૅલ ત્રિમંડળ ને તેની પછીનાં મંડળોથી ઓળખાય છે. એનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું હતું; નિયમ, કાયદાઓ, કે હકોને માટે કંઈજ દરકાર નહિ; ન્યાય ને સત્યને માટે પણ તેટલી જ એછી; દરેક પ્રસંગે ફત્તેહ મેળવવાનાં સાધનો ગેધવા તેઓ પ્રયાસ કરતા હતા; ફત્તેહ જે આમની સભાના મત સાથે એક થવાની થાય તો તેઓ તેની સાથે હાજીહા કરતા; ને જે આમની સભાના મતને તરછોડી કાઢવાનું તેમને વાસ્તવિક લાગતું કે તે પ્રમાણે કરતા, ને બીજે જ દિવસે તરત પાછી તે માટે તેની ક્ષમા માગતા. એક દિવસ તેઓ લાંચનો ઉપગ કરતા તે બીજે દિવસે પ્રજામતની ખુશામ કરતા. દેશના સામાન્ય હિતને, તેના ગૌરવને, કે તેના માનને માટે જરાએ દરકાર રાખવામાં આવતી નહોતી. ટુંકામાં, તેમની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ ઘણી જ સ્વાર્થી ને અનીતિમાન હતી, પ્રજામતને બીલકુલ ગણકારતી જ નહિ, પણ અંદરખાનેથી તે વ્યાવહારિક બાબતોમાં ઘણી બુદ્ધિશાળી ને મોકળા મનની હતી. અર્લ ડેબીનું મંત્રિમંડળ આ પ્રકારનું હતું. ( ૧૬૬૭–૧૯૭૮)
