________________
૨૧૪
યુરોપના સુધારાના છતહાસ.
હતા કે જે પરિવર્તન આણવાને એણે મદદ કરી હતી તે અનિયંત્રિત સત્તાની વિરુદ્ધ હતું, તે ઇંગ્લેંડના લેાકેાની અવિનાશી ઇચ્છા પાર્લ્ટીમેટ ને તેની પદ્ધતિથીજ શાસિત રહેવાની હતી. તેટલા માટે એ જાતે સ્વેચ્છાથી ને વસ્તુતઃ અનિયત્રિત સત્તા વાપરવાની તરફેણના હતા તેપણ પાલ્ગામે ટ ખેલાવી તેની પદ્ધતિથી રાજ્ય કરવાનું કામ એણે માથે લીધું. બધાજ પક્ષના માણસાની એ હમેશ મદદ લેતા; ધાર્મિક જોસ્સા ધરાવનારા માણસા, ઉચ્છેદક વર્ગના માણસા, પ્રેસ્ડીટેરીઅને, ને લશ્કરના અમલદારો એ બધાની મળેલી પાલ્લ્લામેટ બનાવવા એણે પ્રયત્ન કર્યો. એની સાથે મદદમાં રહી કામ કરે એવી પાત્સ્યામેટ બનાવવા એણે બનતા પ્રયત્ન કર્યા. એ પ્રયત્ન નિરર્થક હતા; બધાજ પક્ષા જ્યાં એક વાર તેમને વેસ્ટમિન્સ્ટર હૅાલમાં ખેલાવવામાં આવતા, રાજ્યસભામાં ખેલાવવામાં આવતા કે તરતજ એની પાસેથી સત્તા છીનવી લઈ જાતેજ તે ભાગવવા માગતા. હું એમ નથી કહેતા કે એનું પોતાનું હિત ને એના પાતાના સ્વાર્થ એના મનમાં અગ્ર સ્થાને નહાતાં; પણ તેથી એ કંઈ ઓછું નક્કી નથી કે જો એણે સત્તાના ત્યાગ કર્યો હેાત તા ખીજેજ દિવસે એને તે પાછી સ્વીકારવાની ક્રૂજ પડત. એના સિવાય બીજું કોઈ સત્તા વાપરવાને સમર્થ નહેાતું. એની સ્થિતિ આ પ્રકારની હતી. એનું શાસન હમેશનું છે એમ કાજ સ્વીકારતું નહોતું, બધાજ એમ માનતા કે એ માત્ર ટુંકા સુમય સુધીજ તેમના પરં સત્તા ભાગવનાર હતા. અંદરખાનેથી લોકેાના મન પર એણે કદાપિ સત્તા ભાગવી નથી. એની પેઠે એક્કે પક્ષ રાજ્ય ચલાવી શકે તેમ નહતું, પણ તેનીજ સાથે એ રાજ્ય ચલાવનાર રહે એ કાઈજ ઇચ્છતું નહાતું; બધાજ પક્ષના માણસા એની વારંવાર વિરુદ્ધ થતા હતા.
ફ્રાવેલના મરણસમયે ઉચ્છેક પક્ષજ માત્ર શકે તેવી સ્થિતિ હતી; તે પક્ષના લેાકેાએ તેમ નિષ્ફળ જતા હતા તેમજ તે સમયે પણ
થયું.
સત્તા હાથમાં લગ્ન કર્યું, તે અગાઉ તેઓ આમ થવાનું કારણુ
