________________
૨૧૨
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ ને જાહેર રીતે કરી શકે તેમ હતું. પણ પ્રજાએ તેમને અસ્વીકાર કર્યો હતું. તેમના ઠરાવ કઈ પણ સ્થળે તેઓ અમલમાં મૂકી શકે તેમ નહોતું. લશ્કર કે પ્રજા બેમાંથી એકે પર તેઓ દેખીતી અસર કંઈ પણ કરી શક્યા નહિ. સામાજિક ઐક્ય કે શાન્તિની ખાત્રી હવે કઈ રહી નહતી. ન્યાય અપાતું બંધ થયું હતું, અગર જો તે અપાતે હતો, તે તે તે ન્યાયજ હવેથી રહ્યો નહતે; તે માત્ર અમુક પક્ષની સ્વેચ્છા ને આવેશથી જે હુકમ કરવામાં આવે તજ સ્વરૂપમાં રહ્યો હતે. આમ સામાજિક શાંતિનો ભંગ થયો હતો તેટલું જ નહિ, પણ રાજમાર્ગો પરથી પણ ચોરે ને લુટારાઓએ એ શાન્તિ લઈ લીધી હતી. સર્વત્ર વ્યાવહારિક, લૌકિક, કે રાજકીય દષ્ટિબિન્દુથી, તેમજ નૈતિક દૃષ્ટિબન્દુથી અરાજકતા પ્રવર્તમાન હતી. આમની સભાને ઉછેદક પ્રજાવર્ગ બેમાંથી એકકેનું બળ આ અરાજકતા અટકાવવા શક્તિમાન નહોતું.
પરિવર્તન સમયના ત્રણ પક્ષે આ પ્રમાણે એક પછી એક તે કાર્ય કરવાને રોકાયા હતા. એ ત્રણે પક્ષે તદન નિષ્ફળ નીવડ્યા હતા. “વિચાર કે પહોંચ વાપરી કિસ્મત પાસેથી જેટલું કામ કઢાવી શકાય તેટલું કિસ્મતને માટે ન મૂકનાર એક માણસ તે સમયે જોવામાં આવ્યો હતો.” એમ બાસુએતનું કહેવું છે. આ શબ્દો ભૂલથી ભરપૂર છે, ને ઈતિહાસ તેમની વિરુદ્ધ જણાયો છે. જે માણસ માટે આ શબ્દો છે તે કૅવેલ હતો, અને કૅમ્પલ જેટલું કામ કિસ્મતને આધીન રહેવા દેતો તેટલું કોઈ એ રાખ્યું નથી; માત્ર કિસ્મત જ્યાં લઈ જાય ત્યાંજ જનાર, ને કોઈ પણ ઉદેશ વિના બીકણ પગલાં ભરીને મોટું જોખમ ખેડનાર એના જેટલો બીજો કોઈ નીકળ્યું નથી. બિલકુલ હદ વિનાની મહેચ્છાઓ, દરેક દિવસ ને સંજોગ પિતાના આગળ વધવાના કાર્યમાં સાધક બનાવવાની વખાણવા લાયક શક્તિ, અકસ્માતને કાબુમાં રાખ્યા સિવાય, તે પર સત્તા વાપવાને દાવો કર્યા વિના તેને લાભકારક બનાવવાની કળા—એ બધું કૅન્વેલના હાથમાં હતું. એના જેવા સંજોગે માંજ બીજા કેઈ માણસને ન બને તેવું કદાચ ક્વેલને બન્યું હતું; પરિ
