________________
૨૧૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. યાદ દૂર થશે, ને પ્રજામતને અનુકૂળ રાજ્યપદ્ધતિ સ્થપાશે. કાયદાવિરુદ્ધ કરે ઉઘરાવતા હતા, મરજીમાં આવે તેમ કોને કેદ કરવામાં આવતા હતા, ને ટુંકામાં કહીએ તે દેશના જાણીતા કાયદાની વિરુદ્ધ જે જે આચરણો કરાતાં હતાં તેને વિષે આ પક્ષ બમ પાડતા હતા, ને તે દૂર કરવા આગ્રહથી ઈચ્છતો હતો, રાજકીય બાબતોમાં જાણીતી રીતે ને નિયમસર રાજ પિતાની સત્તા વાપરે તેવા પ્રકારની તૃપસત્તાને રાજકીય બાબતોમાં ટેકવવી, ને રાજાની સત્તાના હાથ નીચે રહે તેવી ધર્મગુરુઓની સત્તા ટકાવવાને આ પક્ષનો બેવડે ઉદ્દેશ હતો, ને એના આગેવાનોમાં કલૅરેન્ડન લાર્ડ કેપેલ, ને લૉર્ડ ફેકલેન્ડ હતા.
આ પક્ષની પાછળ બીજો પક્ષ હતું, તેને હું રાજકીય પરિવર્તન કરવા માગનારાઓને પક્ષ એ નામથી ઓળખાવીશ. આ પક્ષને એ મત હતો કે રાજ્યની જૂના વખતની શરત ને હકની જૂની જે હદો સ્વીકારાઈ હતી તે કામમાં આવે તે પૂરી થાય તેવી અગાઉ નહેતી ને તે વખતે પણ નહોતી. રાજ્યપદ્ધતિના માત્ર સ્વરૂપમાં જ નહિ પણ તેમાં વસ્તુતઃ ફેરફાર થવાની આવશ્યકતા હતી એમ એ પક્ષનું માનવું હતું. વળી રાજા ને એના પ્રધાનમંડળ પાસેથી સત્તાનું સ્વાતંત્ર્ય લઈ લેવું, ને આમની સભાનું રાજકીય અગત્ય વધારવું આવશ્યક હતું. ખરું જોતાં જે ખરી રાજસત્તા છે તે આમની સભાના ને તેના આગેવાનોના હાથમાં જોઈ એ એમ તેમના વિચારો હતા. મેં જેટલી સ્પષ્ટતાથી આ પક્ષના વિચારોનું ચિત્ર આપ્યું છે એટલી ખુલ્લી રીતે એ પક્ષ પોતાના વિચારે દર્શાવતો નહોતો, પણ તેને ભાવાર્થ એ જ હતા. પસત્તા અથવા તે રાજાની સ્વતંત્ર સત્તાને બદલે આમની સભા, જે દેશના ખરા પ્રતિનિધિ તરીકે ગણાય તેની સત્તા બળવાન રહે તે તેમને ચતું હતું. આ વિચારમજ પ્રજાસત્તાક રાજ્યની ઇચ્છાનું બીજ છુપાયેલું હતું, જોકે આ પરિણામ પૂરેપૂરું તે પક્ષે ધારેલું નહોતું, પણ માત્ર આમની સભાની સત્તા સર્વોપરિ કરવી એ સ્વરૂપમાં જ તેણે સ્વીકારેલું હતું. જે આ પક્ષ રાજકીય
