________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૮ કીય સ્વતંત્રતા માગવા મંડે; અને રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય માગનારે પક્ષ પ્રજાકીય સુધારો ભાગવા મંડે. લૌકિક ને ધાર્મિક સત્તાઓ, જે હવે રાજાના હાથમાં એકહથ્થી થઈ હતી તેની વિરુદ્ધ લડત મચાવવા બન્ને પક્ષે એકઠા થઈ ગયા. અંગ્રેજી પરિવર્તનનું બી ને તેને ભાવાર્થ આજ છે.
આમ સ્વતંત્રતાનું સંરક્ષણ કરવા, સ્વતંત્રતા મેળવવાનો જ તેને ખાસ ઉદેશ હતો. ધામિક સુધારકોને આ એક સાધન હતુ, રાજકીય સુધારકોને એ ઉદેશ હતો; પણ બન્નેને સ્વતંત્રતા અગત્યને સવાલ હતા, ને બન્નેને એક સામાન્ય રીતે તે પ્રાપ્ત કરવાની આવશ્યકતા હતી. નાની નાની મતભેદની બાબતે દૂર રાખીને સમગ્ર રીતે જોતાં અંગ્રેજી પરિવર્તનનો ઉદેશ રાજકીય હતું એમ સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે. લેકો તે સમયના ધાર્મિક હતા ને ધાર્મિક લડત પણ તે હતી ખરી, પણ તે લડતનું સાધન ને છેવટે અન્તિમ ઉદેશ પ્રજાકીય સ્વાતંત્ર્ય, રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય, ને અનિયંત્રિત નપસત્તાને નાશ, એજ હતો.
આ મેટે અણીને સમયે ત્રણ મુખ્ય પક્ષો ઉભા થયા હતા, ત્રણ પરિવર્તનનો સમાવેશ થતો હતો, ને એક પછી એક એ ત્રણે ક્ષેત્ર પર જોવામાં આવ્યાં હતાં. દરેક પક્ષમાં, ને દરેક પરિવર્તનમાં બે પક્ષ એકઠા કામ કરતા હતા, એક રાજકીય, ને બીજો ધાર્મિક, આમાં પહેલે આગળ પડતો ભાગ લેતે, ને બીજો તેની પાછળ, છતાં બન્ને એકબીજાને આવશ્યક સહાયભૂત હતા. એટલે એ બનાવનાં બન્ને સ્વરૂપો જેવી રીતે એ બનાવને આપણે જોઈએ છીએ તેવી રીતે જોવામાં આવે છે.
પહેલો પક્ષ જે જોવામાં આવ્યું તે કાયદાના સુધારાઓ માગનારાએને પક્ષ હતો. પ્રથમ એ પક્ષની છાયામાં જ બીજા બધા ઉભા રહેતા હતા. અંગ્રેજી પરિવર્તન જ્યારે શરું થયું, ને ૧૬૪૦ માં પાર્લામેંટ મળી ત્યારે બધાજ એમ કહેતા હતા, ને ઘણા શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા પણ હતા કે : કાયદાનો સુધારો થશે એટલે બધું પતી જશે; દેશના પ્રાચીન કાયદાઓ ને આચાર એવા સારા હતા કે તે આણવામાં આવશે તે બધી કરિ.
