________________
વ્યાખ્યાન તૈમુ
૨૧૩
વર્તનનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપોમાંનાં ઘણાંખરાં બધાંને એ પૂરા પડતા હતા, એના પ્રથમથી તે અન્તના યુગેાને માટે એ લાયક હતા. એ બળવાને અગ્રણી હતા, અરાજકતાને સહાયભૂત હતા, તે અંગ્રેજી ઉચ્છેદક પક્ષના ભાણુ સામાં સૌથી વધારે તેજદાર એજ હતા. પાછળથી ઉચ્છેદક પક્ષની વિરુદ્ધ, વ્યવસ્થા ફરીથી સ્થાપવાની તરફેણમાં, તે સામાજિક બંધારણ નિયમિત કરવા ઇચ્છનારા પણ એજ હતા. આમ પરિવર્તનસમયે મોટા મોટા અગ્રણીએનાં કામ એણે પેાતાનાજ જીવનના જુદા જુદા સમયેામાં વહેંચી નાખી બજાવ્યાં હતાં. ક્રાબ્વેલ મિરેબૂ હતા એમ તા ભાગ્યેજ કાઈ કહી શકશે; એનામાં ખેલવાની સારી શક્તિ નહાતી, ને એ ધણા ઉત્સાહ ધરાવતા તે પ્રવૃત્તિશીલ રહેતા, તાપણુ ૧૬૪૦ની પાણ્યામેંટ જે લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહી હતી તેના સમયમાં પોતાની શક્તિના એણે કોઈ પણ રીતે દેખાવ કર્યા નહોતા. પણ એણે વારાફરતી ફૅન્ટન ને નેપાલીઅન એનાપાટૅના ભાગ ભજવ્યા હતા. બીજા કોઇ પણ માણસ કરતાં અંગ્રેજ સત્તાને નાશ કરવા સફળ પ્રયત્ન કર્યા હતા, અને એ સત્તા પાછી એણેજ ઉંચી આણીઃ કારણ કે એના સિવાય બીજું કેાઈજ તેને ધારણ કરવાનું તે પોતે ધારી શકે તેમ વાપરવાનું જાણતા નહાતા. કાઇ કે તા સત્તા વાપરવીજ જોઈએ; બધા નિષ્ફળ થયા હતા, એ ફત્તેહ મેળવી શક્યા. એજ એને હક હતા. એક વાર રાજ્યની સત્તા એના સંપૂર્ણ કાબુમાં આવી એટલે ઘણી ભારે તે અસંતાપી મહેચ્છા રાખનાર, ને કિસ્મતને પોતે ધારતા તે પ્રમાણે નચાવનાર આ માણસે હવે કંઈ સુબુદ્ધિ, ડહાપણુ, ને શું સંભવિત છે તેનું જ્ઞાન દાવ્યું. નિ:સંદેહ અનિયંત્રિત સત્તાના એને ઘણેાજ શોખ હતા, તે પેાતા નાજ માથા પર રાજ્યતા મુગટ મૂકી દેવાની ને પોતાના વંશમાં તે સ્થાયી કરવાની એને પ્રબળ ઇચ્છા હતી. આ છેલ્લા વિચાર એણે પડતા મૂક્યા, ૠારણ કે તેમાં રહેશે। ભય એણે એની પાતાનીજ જિંદગીમાં જોયા; અને અનિયંત્રિત સત્તાના સંબંધમાં, જોકે તે એણે વાપરી ખરી, તેાએ એ હંમેશ જાણુતા હતા કે એના વખતનું વલણ એની વિરુદ્ધનું હતું. એ જાણુતા
