________________
વ્યાખ્યાન બારમું.
સુધારોજ કરાવનારા નહેતા, પણ ઉચછેદક હતા, બધું ફેરવી નંખાવે એવા જબરા હતા. એ સમયને આ બાબતના ગુણદોષોથી વિમુક્ત કરવો અશક્ય હતો; અને આવા સ્વરૂપનાં બધાં જ પરિણામો પણ તેમાં જણાયાં હતાં.
સોળમા સૈકાનું ધાર્મિક પરિવર્તન જ્યાં જ્યાં પ્રસર્યું હતું ત્યાં બધે જ મનુષ્યના મનને પરતંત્રતામાંથી જે એ તદન વિમુક્ત નહિ કરી શકયું હોય તોએ નવી રીતની સ્વતંત્રતા એને ઘણી મેળવી આપી માલૂમ પડશે. માણસનું મન સંજોગો પ્રમાણે, રાજસત્તાથી સ્વતંત્ર કે તેને તદન અધીન એ બનાવને લીધે થવા પામ્યું; તોપણ ધાર્મિક સત્તાને તો એણે તદન નિર્બળ કરી નાખી ને માણસના મન પર એને નિયમિત કબુ હતો તે છીનવી લીધો જુદા જુદા દેશોના જુદા જુદા સંજોગોમાં રેફર્મેશને આ પરિણામ બધેજ આપ્યું હતું. જ્યાં જ્યાં રેફર્મેશનનો પવન પેઠે, પછી તે ફાવ્યો કે નહિ, તોએ બધા જ સંજોગોમાં ધાર્મિક સત્તાથી તેણે મનુષ્યના મનને તદ્દન તંત્ર કર્યું છે. આ પરિણામ અને આવ્યું છે એટલું જ નહિ, પણ તેટલાથી જ એ હિલચાલ જાણે સફળ થઈ છે. જ્યાં જ્યાં એને એટલું મળ્યું છે ત્યાં એણે વધારેની અપેક્ષા રાખી નથી, અને એથી જ એ બનાવને અગત્યનો ભાગ માણસને ધાર્મિક સત્તાથી સ્વતંત્ર કરવાનો હતો તે સાબીત થાય છે. તેથી જર્મનિમાં રાજકીય બાબતમાં દાસત્વ, અથવા એટલું બધું નહિ તોએ અસ્વતંત્રતા એણે સહી લીધી. ઇંગ્લંડમાં. ધર્મગુરુઓના ચઢતા ઉતરતી ક્રમ એણે કબલ રાખ્યા, ને રેમન ધર્મસમાજના કરતાં પણ વધારે અનાચારવાળે સમાજ સહી લીધા. આમ કેટલીક બાબતોમાં રેફર્મેશન ઘણો જેસ્સો બતાવતું હતું, તે આ બાબતમાં આટલું બધું નબળું ને નમતું કેમ થતું હતું ? તેનું કારણ એજ હતું કે એને મુખ્ય જે કામ સાધવું હતું તે સધાતું હતું-ધામિક સત્તાનો બહિષ્કાર ને મનુષ્યનું તેમાંથી વિમોચન. હું ફરીથી કહું છું કે જ્યાં જ્યાં આ ઉદેશ સધાતો, ત્યાં એ બધીજ પદ્ધતિઓ ને સ્થિતિઓ નીભાવી લેવાતી.
આ તપાસની ઉલટી તરફથી સાબીતી હવે લઈએ. જે દેશમાં
