________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૫
એમ નહિ કે જેમ અન્ય સ્થળે તેમ આ દેશમાં પણ પ્રજા સુધારાને માટે ઘણે સમય થયાં શરૂઆત કરતી નહોતી કે મથતી નહોતી, ને તે ટુંક મુદતમાં પાર ન પડત. પણ આઠમા હેત્રિએ જાતે તે કામમાં અગ્રણીનું કામ કર્યું, પરિણામ એ આવ્યું કે યુરોપમાં રેફર્મેશનનું કાર્ય જેટલી ફતેહ મેળવી શક્યું હતું તેટલું તે ઇંગ્લંડમાં મેળવી શક્યું નહિ. કારણ એ હતું કે એ કાર્યની શરૂઆત કરનારા પિતાના સ્વાર્થની ખાસ દરકાર રાખતા હતા. રાજા ને ધર્મગુરુઓએ પૂર્વની પિપની સત્તાને પામ થએલું દ્રવ્ય ને સત્તાની અંદર અંદર વહેંચણી કરી લીધી. પરિણામ જલદીથીજ જણાયું હતું. એમ કહેવાતું હતું કે રેફર્મેશનનું કામ પૂરું થયું હતું, છતાં તે સાધવાનાં જે કારણો ને જે હેતુઓ હતાં તે હજી જીવતાં હતાં. એણે પ્રજાકીય સ્વરૂપ ધારણ કર્યું ને યુરોપમાં જેમ પોપની સત્તાવિરુદ્ધ ઝુંડે ઉઠાવવામાં આવતો હતો તેમ અહીં ધર્માધ્યક્ષોની વિરુદ્ધ ઉઠાવવામાં આવતો હતો, તેમને જાણે બીજા એટલા પોપની પેઠે જ ગણી કાઢી તિરસ્કરણીય ગણવામાં આવ્યા.
લગભગ તેજ સમયે લૌકિક સમાજમાં પણ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાને લોકે પ્રવૃત્તિશીલ બન્યા હતા, ને રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાના પ્રયત્ન કરતા હતા. તેવા પ્રયત્ન ત્યાં સુધી અગાઉ થયા નહોતા, અથવા તે થયા હોય તોએ નજીવા હતા. સોળમા સૈકામાં ઇંગ્લંડની વ્યાપારિક સંપત્તિ ઘણી જ જલદીથી વધી; તે જ વખતે જમીનની મીલકતની માલીકીની અદલાબદલી ઘણી થઈ. યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે અગાઉ જે વર્ગ અમીરી સ્થિતિમાં હતા તેની પડતી થવાથી આમ જમીનની માલીકી બદલાઈ હતી, ને પરિણામે સત્તરમા સૈકાની શરૂઆતમાં આમની સભાના સભાસદો જેટલા તવંગર હતા તેટલા અમીરવર્ગના લકે જોવામાં આવતા નહોતા. આમ એકજ વખતે તે સમયે વ્યાપારિક સંપત્તિની વૃદ્ધિ ને જમીનની માલીકીમાં ઘણી અદલબદલ થવા પામ્યાં હતાં. આ બેની અસર સાથે એક ત્રીજી પણ બાબત આવી–લોકેના વિચારોની નવી પ્રવૃત્તિ. ઇલિઝાબેથનું રાજ્ય, સાહિત્યની ને ફિલસુફીની પ્રવૃત્તિની બાબતમાં કદાચ અંગ્રેજી ઈતિહાસમાં સૌથી અમુ
