________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૩
વ્યાખ્યાન તેરમું.
વ્યાખ્યાનનો વિષય–ઈગ્લેંડના રાજકીય પરિવર્તનનું સામાન્ય સ્વરૂપ–એનાં મુખ્ય કારણો– ધાર્મિક કરતાં એ રાજકીય વધારે હતું– એમાંના ત્રણ મુખ્ય પર ૧. કાયદા સુધારનારાઓને પક્ષ ૨. રાજકીય પરિવર્તન ઇચછનારાઓને પક્ષ, ૩. સામાન્ય 'જિક પરિવર્તન ઈચ્છનારાઓને પક્ષ-બધા નિષ્ફળ થાય છે– ક્રોવેલ-ટુઅર્ટ રાજાઓનું ફરી ગાદીએ બેસવું પ્રધાનમંડળ-ઈંગ્લંડમાં ને યુરોપમાં ૧૬૮૮નું રાજકીય પરિવર્તન.
મે જોયું કે યુરોપના સમાજના અગાઉ જે બધાં ત ને લક્ષણો હતાં તેના ભેદ જતા રહ્યા ને માત્ર બેજ મુખ્ય ત સોળમા સૈકામાં તે સમાજમાં જોવામાં આવે છે–સ્વતંત્ર વિચાર ને એકહથ્થી સત્તા. પહેલું તત્ત્વ ધર્મગુરુઓમાં ને બીજું લૌકિક
સમાજમાં પ્રવર્તે. યુરોપમાં એકી વખતે વિચારસ્વાતંત્ર્ય, ને નિરંકુશ પસત્તા, એ બન્ને સ્થપાયાં.
આ બે ત વચ્ચે વિરોધ મેડેહેલે ઊઠયા વિના રહે એમ ભાગ્યેજ ધાર્યા વિના રહેવાય તેમ હતું, કારણ કે એ બે બાબતે પરસ્પર વિરોધી હતી; એક બાબત ધાર્મિક બાબતમાં અનિયંત્રિત સત્તાના નાશની હતી, ને બીજી એ સત્તાના લૌકિક કે રાજકીય બાબતોમાં જયની હતી; એકે પ્રાચીન મુખ્ય ધાર્મિક સત્તા–પાપની એકહથ્થી સત્તાના નાશને માર્ગ તૈયાર કર્યો, ને બાજીએ પ્રાચીન ચૂિડલ ને સામાજિક સ્વાતંત્ર્યને સંપૂર્ણ નાથ આશે. આ પ્રકારનાં બે તો એકબીજાના સંઘદનમાં આવ્યા વિના રહે એ અસંભવિત હતું.
