________________
२०९
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. ત્યને ને માટે સમય છે, ઉચ્ચ ને ફળદ્રુપ કલ્પનાઓને એ યુગ છે. યુરિટન સુધારકે અચકાયા વિના પિતાના સંકુચિત પણ સારા વિચારે ઠેઠ સુધી આચારમાં મૂકતા; વિરુદ્ધનો વર્ગ નીતિમાન ઓછા ને સ્વતંત્ર-સ્વછાવાન વધારે હોવાથી તેને જે જે ગમતું ને તેના કુતૂહલને સંતોષ આપતું તે બધું સ્વીકારતે.
આવી રીતનાં સ્વાતંત્ર્યનાં પ્રેરક વલણ યુરોપમાં પણ કેટલેક ઠેકાણે થયાં હતાં. પણ તે સંતોષાવવાનાં સાધને ત્યાં હતાં નહિ. તે કેવી રીતે સંતોષાવવાં તે લોકો ત્યાં જાણતા હતા. તે દેશની સંસ્થાઓ કે ત્યાંના રિવાજેમાંથી એકે બાબત તરફથી તેને મદદ મળે તેમ નહોતી. એ વલણે પ્રફુલ્લિત થયા વિનાનાં ને ચેસ રીતે પ્રકાશમાં આવ્યા વિનાનાં જ ત્યાં રહ્યાં. ઇંગ્લંડમાં સ્થિતિ જુદી હતી. ત્યાં રાજકીય સ્વાતંત્ર્યનો પવન જે સોળમા સૈકામાં ફરીથી વાવા માંડ્યો ને જે રેફર્મેશનને પરિણામેજ થયે હતા, તેને પ્રાચીન સંસ્થાઓ ને સામાજિક સ્થિતિઓ પર જોર અજમાવવાનું ઠીક સાધન મળ્યું હતું.
ઈંગ્લંડની સ્વતંત્ર સંસ્થાઓની ઉત્પતિ દરેક જાણે છે. ૧૨૧૫માં મોટા ઉમરાવોએ જૉન રાજા પાસે મેગ્ના કાર્ટી પર કેવી રીતે સહી કરાવી તે બધા જાણે છે સામાન્યતઃ એટલું જે જાણવામાં નથી તે એ છે કે એ મેગ્ના કાર્ટા નામની પ્રજાના હકની પત્રિકા પછીના રાજાઓના વખતમાં પણ તેમને યાદ કરાવવામાં આવી હતી ને તેમાં અપાયેલા હકો ફરીથી મંજુર કરાવવામાં આવ્યા હતા. તેરમા ને સોળમા સૈકાની વચમાં ત્રીસથી વધારે વાર એ પત્રિકા કે સનદ ફરી ફરી બહાલ કરાવવામાં આવી હતી. એ પત્રિકા બહાલ કરાવવામાં આવી હતી એટલું જ નહિ પણ એને જારૂ રાખવા ને એમાંથી જ નીકળતા વધારે હકની માગણી કરવા નવા કાયદાઓના ખરડા દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. તેથી જાણે કોઈ પણ પ્રકારના ખાલી વચગાળા વિના જ એ મેગ્ના કા નામની પ્રજાના હકોની પત્રિકા જાણે તાજી, જીવતીજ રહી શકી હતી. તે જ વખતે આમની સભાનું બંધારણ
