________________
સુધારાની કુત્તેહની આડે આવતું, ને એજ તેને પોતાના ખચાવ પણ બરાબર કરવા દઈ શકતું નહોતું. સેાળમા સૈકામાં થએલા આ ધાર્મિક સુધારા ખીજાં ઘણાં દૃષ્ટિબિન્દુઆથી જોઈ શકાય. પણ સમાજ પર તેણે કેવી અસર કરી તે અગત્યની ખાખત હું ચર્ચીશ. એ સુધારાથી સામાન્ય લેાકેામાં ધર્મની લાગણીઓ જાગ્રત્ થઈ. પૂર્વે ધર્મ જાણે માત્ર ધર્મગુરુઓનેજ માટેજ હતા ને તે લેાકેાનેજ જાણે ધાર્મિક વિષયેા પર ખેાલવાની સત્તા હતી. કર્મેશનથી ધાર્મિક મતપંથેાને સામાન્ય પ્રચાર પ્રસરી ગયે!; આસ્તિક લેાકેાને માટે એણે શ્રદ્ધાનાં ક્ષેત્રા ખુલ્લાં કરી આપ્યાં, જે અત્યાર સુધી તેમને માટે બંધ હતાં. વળી એ સુધારાનું બીજું પણ એક પરિણામ આવ્યું હતું. રાજકીય ખાખતામાંથી ધર્મના એણે સમૂળગા અથવા લગભગ સમૂળગા બહિષ્કાર કરાા, લૌકિક સત્તાનું સ્વાતંત્ર્ય એણે પાછું મેળવી આપ્યું.
ખીજાં ઘણાં પરિણામા દર્શાવી શકાય તેમ છે. પણ હું આટલેથીજ સંતેાષ પામું છું. રેર્મેશન વિષે આપણે જોયું તે પ્રમાણે મુખ્ય એકજ બાબત છે—ધાર્મિક બાબતમાંથી અનિયંત્રિત સત્તાને બહિષ્કાર.
આધુનિક યુરોપના ઇતિહાસના આ બનાવ અને લૌકિક બનાવાની સરખામણી જોવા લાયક છે અને તે વિષે હું થોડુંક ખેાલીશ ને પછી આ વ્યાખ્યાન સમાપ્ત કરીશ.
ખ્રિસ્તિસમાજના ઇતિહાસ વિષે જ્યારે હું ખેલો હતા ત્યારે આપણે જોયું હતું કે એ સમાજ શરૂઆતમાં એક સ્વતંત્ર સમાજ હતા, તે તેના પર શરૂઆતમાં કોઈ પશુ પદ્ધતિ કે નિયમેાના અંકુશ નહેાતા, માત્ર જરૂર પડતી તે પ્રમાણે નીતિના નિયમાના અંકુશજ તે પર રાખવામાં આવતા હતા. ચુરાપમાં લૌકિક સમાજને પણ આરમ્ભ એવીજ રીતના હતા—એ પશુ તદૃન સ્વતંત્ર સમાજ હતા, તેમાં પણ ાઈ પ્રકારના નિયમા કે કાયદાએના અંકુશ નહાતા, તે દરેક માણસ પેાતાને ઠીક લાગતું તેટલા માટે ને તેવી રીતે એ સમાજના અંગ તરીકે રહે ને વર્તતા. એ આરમ્ભની
