________________
વ્યાખ્યાન બારમું.
૧૮૫
મેળવવા તરફ પણ તેનું વધારે વલણ હતું. આ નવી પ્રવૃત્તિ ઘણાં કારણોના પરિણામરૂપ હતી, પણ તે કારણે ઘણું યુગો સુધી એકઠાં થયાં કરતાં હતાં. દાખલા તરીકે, કેટલાક યુગો એવા પણ હતા કે જે વખતે નાસ્તિકમતો અને સ્તિત્વમાં આવ્યા હતા, કેટલોક સમય ટક્યા હતા, તૂટી ગયા, ને અને તેને ઠેકાણે બીજા પણ મતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા; અને જેમનાસ્તિક મતના યુગ હતા તેમ તત્ત્વજ્ઞાનના જુદા જુદા વિચારેના પણ સમયને વિષે બન્યું હતું. ધર્મ કે તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં મનુષ્યના મને લીધેલો વિચારનો શ્રમ અગીઆરમાથી સોળમા સૈકા સુધી એક થયા કર્યો હતો; અને છેવટે તેનું પરિણામ જણાવવું જોઈએ તે ક્ષણ આવી પહોંચી હતી. તે ઉપરાંત, ખ્રિસ્તિસમાજમાં શિક્ષણનાં જે બધાં સાધને હતાં તેનાં પણ ફળ આવ્યાં હતાં. શાળા સ્થપાઈ હતી, અને તેમાંથી જ્ઞાન ધરાવનારા માણસો શિક્ષણ લઈ લઈને બહાર નીકળ્યા હતા, ને તેમની સંખ્યા દિવસે દિવસે વધતી હતી. આ માણસે છેવટે પોતે સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી વિચાર કરવાનું પસંદ કરતા. છેવટે પ્રાચીન બાબતેના પુનઃસ્થાપનથી મનુષ્યના મનને પુનર્જીવન મળતું હતું તે પણ આજ સમયે થયું હતું. એ બાબત વિષે મેં આગળ તમને કહ્યું છે.
સોળમા સૈકાની શરૂઆતમાં આ બધાં કારણે એકઠી થવાથી માણસને મન પર પ્રગતિની આવશ્યક્તાની જબરી છાપ પડી હતી.
આ બધાં વિરુદ્ધની ધાર્મિક સત્તાની સ્થિતિ તદન જુદા જ પ્રકારની હતી: એ આળસ ને જડતામાં સપડાઈ ગઈ હતી. ધાર્મિક સમાજની ને રેમના ધર્મમંડળની રાજકીય શાખ ઘણી ઘટી ગઈ ગતી. યુરોપનો સમાજ ક્યારનોએ એના હાથમાંથી ખસી ગયો હતો ને લૌકિક રાજસત્તાના તાબામાં આવી ગયા હતા. તેમ છતાં ધાર્મિક સત્તા પિતાને આડંબર, બહારના હકો ને અગત્ય જાળવી રહેતી હતી. એણે જેમ જૂનાં રાજ્યોની સત્તા તોડવાને કર્યું હતું તેમ એને વિષે પણ તેવું જ બન્યું. એની વિરુદ્ધ ફરિયાદ થતી તેમાંની મોટે ભાગે એને વિષે લાગુ પડે તેવી નહતી. સોળમા સૈકામાં
