________________
૧૯૬
યુરાપના સુધારાના પ્રતિક્રાસ.
રામનું ધાર્મિક મંડળ ઘણું જોરજુલમી હતું તે રિયાદ ખરી નથી, અને ખીજા વખતામાં જેવા અનાચારા થતા તેના કરતાં એના ખરેખરા અનાચારા સંખ્યામાં વધારે, કે વધારે ખરાબ હતા તેમ પણ નથી. એથી ઉલટું ધાર્મિક સત્તા તે વખતે હતી તેટલી અગાઉ કોઇ વખતે બિનદરકાર તે સહિષ્ણુ નહાતી; જો માણસ એને હેક્યા વગર રહેવા દે તા માણસાની સ્વતંત્રતાને પણ એ ધ્યેય્યા વિના રહેવા દેવા તૈયાર હતી. પણ સત્તા જ્યારે ઓછામાં ઓછી બળવાન હૈય છે, તેને માટે લોકોને ઓછામાં ઓછું માન હાય છે, ને તે ઓછામાં એછું અનર્થ ઉત્પન્ન કરતી હોય છે ત્યારેજ તેના પર હુમલા પણ થાય છે, કારણ કે ત્યારેજ તેના પર હુમલા કરવા શક્ય હાય છે, અગાઉ તા તે અશય હાય છે.
આ પરથી દેખીતુંજ છે કે રેકર્મેશનના અનાવ મેં દર્શાવ્યા મુજબ સ્વતંત્રતા મેળવવાનેાજ માટે પ્રયાસ હતા. ખીજાં જે કારણેા ગણાવવામાં આવે છે તે આના પ્રમાણમાં બહુ ઓછી અગત્યનાં હતાં.
હું એક એવી ધારણા કરૂં છું કે રેકર્મેશનનાં શરૂઆતનાં વર્ષો પછી, જ્યારે એણે ધારેલા બધા ઉદ્દેશ જાહેર કરી ચૂક્યું હોય તે બધી ફરિયાદે કરી ચૂક્યું હોય, ત્યારે જાણે ધાર્મિક સત્તા એના મતની થઈ ગઈ હોય, ને એને કહે કે—“ઠીક, એમ ત્યારે. હું બધુંજ સુધારીશ. હું વધારે નિયમિત ને ધાર્મિક વ્યવસ્થા પ્રમાણે વર્તીશ. બધી ઉશ્કેરણી, બધી અવ્યવસ્થા, બધાં કરી હું દબાવી દઇશ. ધાર્મિક સિદ્ધાન્તાની બાબતમાં પણ હું પૂર્વના અર્થો કબૂલ રાખીશ. પણ જ્યારે બધી ફરિયાદી આમ દૂર થાય, ત્યારે, હું મારૂં મહત્ત્વ ચલાવીશ–અગાઉની પેઠે માણસના મન પર મારા કાબુ રહેશે, ને તે અગાઉ જેટલીજ સત્તા ને અગાઉ જેટલાજ હા સાથે.'' શું તમે ધારા છે કે આટલી ખૂલાતાથી ધાર્મિક પરિવર્તન કરનારા સંતુષ્ટ થાય, ને તેમની પ્રગતિના કાર્યમાંથી અપ્રવૃત્ત બને? હું નથી ધારતા. હું દઢતાથી માનું છું કે એ કાર્યમાં તે પ્રવૃત્તજ રહત, તે સુધારાની માગણી કર્યો પછી સ્વતંત્રતાની માગણી કરત. સેાળમા સૈકાના અણીના સંજોગો માત્ર
