________________
૧
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વર્ગી તરફની લુઈની વર્તણુક રાજ્યને ઘણીવાર કંઈ પણ સેવા ન કરતાં વધારે તે મુશ્કેલીમાં આતી. પણ લુઇએ કંઇક ખીજાં ઘણું વધારે અગત્યનું કાર્ય કર્યું હતું. અત્યાર સુધી રાજ્યનું શાસન ધણુંખરૂં માત્ર ખળથીજ ચલાવવામાં આવતું હતું. કળ વાપરવી, સલાહ આપવી, લેાકેાના મનમાં કંઈ વાત ઉતારીને કામ લેવું, ટુંકામાં યુક્તિ પર અત્યાર સુધી નહિ જેવું લક્ષ અપાતું હતું. અલબત સુખની યુક્તિ . અસત્ય ને પ્રપંચમયી હતી તાએ તે બળ નહિ પણ કળજ હતી. રાજકીય યુક્તિમાં સાધન તે સાધ્ય બન્ને બાબતે માં સ્વાર્થના ઉપયોગ ન કરતાં ન્યાયને ઉપયેાગ કરવાનું કામ આધુનિક સમયને માટે બાકી રહ્યું હતું, તેમ છતાં ખળ ઉપયાગ તજી દૃઈને માનસિક યુક્તિથી સત્તા વાપરવાની પદ્ધતિ વાપરવાનું અગીઆરમાં લુઈથી શરૂ થયું.
ફ્રાન્સને પડતું મૂકી હવે હું સ્પેન વિષે એકલીશ. ત્યાં હું એવાજ પ્રકારના બનાવા જોઉં છું. પંદરમા સૈકામાં સ્પેનનું પ્રજાકીય ઐક્ય પશુ એવીજ રીતે સધાયું હતું. સત્તાનું એકીકરણ પણ ત્યાં થયું હતું; નેિન્ડ ( ગ્રંથોલિક ) ને ઇસાબેલ્લાના લગ્નથી રૅસ્ટાઈલ ને ઍરેગાનનાં બે મુખ્ય રાજ્યેા સંધાયાં હતાં. ક્રાન્સમાં બન્યું હતું તેમ અહીં પણ રાજ્યની સત્તા વિસ્તૃત પ્રદેશમાં વધી હતી ને મળવાળો થઈ હતી, તે સત્તાનાં ચાલક યંત્રા તરીકે વધારે મજબુત, તે વધારે ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે એવાં નામાવાળી પતિ કામમાં લેવામાં આવી હતી. પ્રાર્ત્યામેંટને બદલે, ત્યાં પ્રથમ રાજકીય ને પછી ધાર્મિક મતભિન્નતાને દબાવવાના હેતુથી ખાનગી જીવન વિષે તપાસ કરનારાં ન્યાયમંદિરશ—ઇક્વિઝિશના અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. આ ન્યાયમંદિર તે વખતે માત્ર રાજકીયજ કામાને માટે સ્થપાયાં હતાં, ધાર્મિક નહિ; તે વખતે વ્યવસ્થા જાળવવા ખાતરજ સ્થપાયાં હતાં, ધાર્મિક મતા જાળવી રાખવાના તે નાસ્તિકતાવિરુદ્ધના હેતુથી નહિ. ફ્રાન્સ સાથેની આ સરખામણી માત્ર સંસ્થાઓમાંજ નહિ પણ માણસાની પણ હતી. કેટલેક અંશે ફર્ડિનેન્ડ રાજાનું રાજ્ય અગીઆરમાં લુઇના રાજ્ય સાથે મળતું આવે છે.
