________________
૧૮૪
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ. સવામાં આ બાબત કંઈ અગત્યની નથી. પંદરમા સૈકામાં જ પ્રજાસત્તાક રાજ્યોની પડતી થઈ તેવી સત્તા નામમાં પણ જ્યાં રહી હતી ત્યાં તે એક કે વધારે કુટુંબના હાથમાં ગઈ હતી. પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનું જીવન નાશ પામ્યું હતું.
યુરોપના કોઈપણ દેશ તરફ આપણે જોઈશું તે આપને સમાજનાં જૂનાં ત ને સ્વરૂપે નાશ પામતાં દષ્ટિગોચર થશે. પ્રચલિત સ્વતંત્રતા જતી રહે છે, ને નવી ને એકહથી સત્તા અસ્તિત્વમાં આવે છે. યુરોપની જૂની સ્વતંત્રતા આમ નાશ પામે છે તે વિષે કેટલુંક ભારે ખેદ ઉત્પન્ન કરે તેવું છે; તે વખતે, એનાથી કડવામાં કડવી લાગણીઓ ઉત્પન્ન થઈ હતી. ફ્રાન્સ, જર્મનિ, ને ઇટાલિમાં તે વખતના દેશભક્તો આ પરિવર્તન-જેની અસર વ્યાજબી રીતે જોહુકમી આણવાની ગણી શકાય–તેના પ્રતિ વિરોધ દર્શાવતા હતા, ને નિરાશા સાથે દિલગીર થતા. તેમની હિંમતને વખાણ્યા વિના, ને શોકને માટે દયા આપ્યા વિના કોઈનાથી પણ રહેવાય તેમ નથી; પણ તેની જ સાથે એટલું પણ સમજવું જોઈએ કે આ પરિવર્તન માત્ર અનિવાર્ય હતું એટલું જ નહિ પણ લાભકારક પણ હતું. ફયૂડલ ને સામાજિક સ્વતંત્રતાની યુરોપની આરમ્ભક પદ્ધતિ સમાજને વ્યવસ્થિત બંધારણમાં આણી શકી નહોતી. સામાજિક જીવનનો મુખ્ય આધાર નિર્ભયતા ને ઉન્નતિ પર છે. જે કોઈ પદ્ધતિ તરત વ્યવસ્થા ને ભવિષ્યમાં ઉન્નતિ આણી શક્યા સમર્થ નથી, તે નઠારી છે, ને તરત તજાય છે. યુરેપની પ્રાચીન રાજકીય પદ્ધતિઓનું પંદરમા સૈકામાં એવું સ્વરૂપ હતું. એ પદ્ધતિથી સમાજને નિર્ભયતા ( વ્યવસ્થા ) કે ઉન્નતિ બેમાંથી એકે સાધ્ય નહેતાં; એ બાબતો બીજી રીતે સાધવી પડતી હતી. મેં તમારી પાસે જે બધી હકીકતે રજુ કરી છે તેને આજ ભાવાર્થ છે.
એજ સમયથી એક બીજી પણ બાબતની નેધ લેવાય છે, ને આ બાબત યુરોપના ઈતિહાસમાં અગત્યની છે. પંદરમા સૈકામાંજ રાજ્યના પરસ્પરના સંબંધે વધ્યા, નિયમિત થયા, ને સ્થાયી બન્યા. શાતિ કે યુદ્ધને
