________________
૧૪૦ * યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ. પરાક્રમી બના હતા, અને તેમને માટેનું પ્રોત્સાહન એકદમ વ્યક્તિઓને પણ ઉશ્કેરે, ને સામાન્ય ને પ્રજાકીય વર્ગને પણ પ્રોત્સાહિત કરે, છતાં કોઈ પણ જાતના નિયમન વગરનું હતું.
ધાર્મિક યુદ્ધોનું આરમ્ભમાં સ્વરૂપ આવું હતું, તે લખાણથી ને બધા બનાવોથી સાબીત થાય છે. સૌથી પહેલાં ધાર્મિક યુદ્ધો કરવાને કયા લેકે જાગ્રત થયા? આશ્રમનિવાસી પીટરથી દોરવાતા, કોઈ પણ પ્રકારની તૈયારી વિનાના, ને સરદારો વિનાના પ્રજાના ટોળેટોળાં. તેઓ જર્મની ને ગ્રીસના રાજ્યપ્રદેશમાં ફરી વળ્યાં, ને એશિયા માઈનરમાં આથડી મયાં કે નાશ પામ્યાં.
| ઉચ્ચ વર્ગો ધાર્મિક યુદ્ધોમાં સામેલ થવા ઉત્સાહ રાખતા થયા. ઈ ડિબુલનની સરદારી હેઠળ અમીરો ને તેમના અનુયાયીઓ પૂર્ણ જેસમાં યુદ્ધમાં જવા નીકળી પડ્યા. એશિયા માઈનર સુધી તેઓ ગયા પછી તેમના સરદારોમાં બેદરકારી ને થાક આવ્યાં. તેમને આગળ જવાની દરકાર નહતી. તેઓ વિજય મેળવવા ને મુલક જીતવા બધા એકઠા થયા. લશ્કરમાંના સામાન્ય લોકોએ બંડ ઉઠાવ્યો. તેમને જેસલમ જવું હતું, કારણ કે જે સલમનો ઉદ્ધાર કરે તેજ ધાર્મિક યુદ્ધોનો ઉદેશ હતો. સામાન્ય લોકો કંઈ એક કે બીજા સરદારને મુલક જતાવી આપવા લશ્કરમાં જોડાયા નહોતા. આ બધા લોકોની પાસે તેમની મરજી વિરુદ્ધ કંઈ કરાવી શકે એવી સરદારોમાં શક્તિ નહતી. રાજાઓ જે પહેલા ધાર્મિક યુદ્ધ વખતે બિનદરકાર રહ્યા હતા તે હવે લેકમતની તરફેણમાં, એટલે ધાર્મિક યુદ્ધ કરવાની તરફેણમાં થયા હતા. બારમા સૈકાનાં મોટાં ધાર્મિક યુદ્ધોમાં રાજાઓજ સેનાપતિઓ થયા હતા.
એકદમ હું તેરમા સૈકાના અન્ત સુધી જતો રહું છું. લેકે હજી યુરોપમાં ધાર્મિક યુદ્ધોની વાતો કરતા હતા, ને હજી ઉત્સાહથી તેની તરફેણમાં પણ બોલતા હતા. પોપ કે રાજાઓ ને લોકોને ઉશ્કેરતા હતા; પવિત્ર ક્ષેત્રના લાભને અર્થે સભાઓ પણ તેઓ ભરતા હતા. છતાં ત્યાં કોઈ જ જતું નહોતું, તેને માટે હવે કઈ દરકાર રાખતું નહોતું. યુરોપના પ્રજાજીવનમાં
