________________
વ્યાખ્યાન દસમું,
૧૬૭
ને ભૂલો હોવા છતાં તેઓ ઘણા ઉચ્ચ સદ્ગુણો ધરાવતા હતા ને ઉમદા પ્રયત્નો કરતા હતા ને તેને માટે ઘણા યશને લાયક હતા તે બધી બાબતે સમજવી આવશ્યક છે.
રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થાપવાને બારમાથી સોળમા સૈકા સુધીમાં થએલા પ્રયને બે પ્રકારના છે. એક પ્રકારના પ્રયત્નને ઉદેશ એકાદ ખાસ સામાજિક તત્ત્વ-જેવું કે ધર્મગુરુઓ, કે ફયૂડલ અમીરીવર્ગ, કે નગરજનોના વર્ગ -ને બળવાન કરવાનો હતો; અને બીજાનો ઉદેશ આ બધાં સામાજિક તમાંથી એકેને સર્વોપરિ ન બનવા દેતાં બધાં સાથે સાથે કામ કરે તેવી રીતે કરવાનો હતો, અર્થાત્ સામાજિક તત્તનું ઐક્ય સ્થાપવાનો હતો. બીજા પ્રકારના પ્રયત્ન કરતાં પહેલા પ્રકારના પ્રયત્નોમાં સ્વાર્થ ને જોરજુલમ હતાં એવો શક રહે તેમ છે. વસ્તુતઃ આ દોષો તેમાં વધારે જોવામાં આવ્યા છે; ને કુદરતી રીતે જ એ પ્રયત્નો જોરજુલમની પદ્ધતિથી જ કરી શકાય તેવા છે. છતાં તેમાંના કેટલાક પ્રયત્નો સમાજનું હિત ને ઉન્નતિ સાધવાના શુદ્ધ ઉદેશથી ધારેલા ને કરેલા હોઈ શકે તેમ છે.
સૌથી પહેલો પ્રયત્ન ધાર્મિક બંધારણ સ્થાપવાનો, અર્થાત સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે પર ધાર્મિક સમાજનું બળ સર્વોપરિ કરવાનું હતું. ધાર્મિક સમાજના ઇતિહાસ વિષે મેં તમને જે કહ્યું છે તે તમને યાદ આવશે. એ સમાજમાં શાં શા સિદ્ધાન્તો ફેલાયા ને તે દરેકનો યોગ્ય ભાગ શો હતો, તે બધા સ્વાભાવિક રીતે જ બનાવોમાંથી કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયા હતા, તેમણે શી સેવા બજાવી છે, ને તેમણે શાં અનિષ્ટ પરિણામો ઉત્પન્ન કર્યા છે એ બધું તમને બતાવવા મેં પ્રયત્ન કર્યા હતા. આઠમાથી બારમા સૈકા સુધીમાં ખ્રિસ્તિ સમાજ કેવી કેવી સ્થિતિમાંથી પસાર થયો તેનું સ્વરૂપ મે ચીતર્યું છે; મન ખ્રિસ્તિસમાજ, ઉદેશિક ખ્રિસ્તિસમાજ, ક્યાલ ખ્રિસ્તિ સમાજ, ને છેવટે ધાર્મિક ખ્રિસ્તિસમાજની સ્થિતિ દર્શાવી છે. આ બધાંની સ્મૃતિ તમારા મગજમાં તાજી હશે એમ હું ધારું છું; ધર્મગુરુઓએ
