________________
પરિણામ આવતાં પહેલાં, ને તેને અટકાવવાને સુદ્ધાં જુદા જુદા સમાનોની ભિન્નતા સચવાઈ રહે તે માટે ઘણું પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા.
આ બધા પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા. આધુનિક સમાજની એકતા આ પ્રયત્નની નિષ્ફળતા સાબીત કરે છે. જે યુપીઅન દેશોમાં સામાજિક તોનું જૂનું વૈવિધ્ય જોવામાં આવે છે, જેમકે જર્મનીમાં ફડલ અમીરે ને મધ્યમ વર્ગે એ બને સામાજિક તત્ત્વોનું વિવિધ બળ ચાલુ રહ્યું છે ત્યાં, અને ઇંગ્લંડમાં પ્રજાકીય ધર્મસમાજને અમુક અમુક સત્તાઓ છે ત્યાં પણ તે માત્ર નામનું જ છે; આ જુદાં તરનું બળ છેવટે રાજ્યસત્તાના વિશાળ બળમાં સમાઈ ગએલું માલુમ પડે છે. પ્રાચીન સામાજિક તો જ્યાં નામમાં પણ રહ્યાં હોય છે ત્યાં તેમનું સ્વતંત્ર બળ રહી શકયું નથી.
છતાં એ જાનાં સામાજિક તત્વે કાઢી નાખ્યા સિવાય કે તેમને બદલી નાખ્યા સિવાય, તે બધાં સાથે સાથે પ્રજાકીય હિત સાધે તેમ કરવાને આદરેલા પ્રયત્નો યુરોપના ઈતિહાસમાં અગત્યનું સ્થાન લે છે. જે સમય વિષે આપણું હાલમાં ધ્યાન રોકાયેલું છે, જે સમય પ્રાચીનમાંથી અર્વાચીન યુરોપને જુદું પાડે છે, ને જે સમયમાં યુરોપના સમાજમાં આ પ્રકારનું રૂપાન્તર થયું, તે સમયમાં કેટલોક ભાગ આ પ્રયત્નોથી ભરાઈ જાય છે. પછીના બનાવો ને સમાજનાં ભિન્ન ભિન્ન તોનાં હાલમાં જે બેજ ત રાજા ને પ્રજા–અગત્યનું સ્થાન ભોગવે છે, તે બધાં પર એની ઘણી અસર થઈ છે. એટલા માટે બારમાથી સોળમા સૈકાની વચમાં રાજકીય બંધારણે
સ્થાપવા ને ગૌણ સમાજનાં વિવિધ બળોનો નાશ કર્યા સિવાય પ્રજા ને રાજ્ય એ બે સમાજનાં તો અસ્તિત્વમાં આણવા જે જે પ્રયત્ન થયા તેની બરાબર તપાસ કરવી ને સમજુતી મેળવવી અગત્યની છે. આ વ્યાખ્યાનમાં આપણે એજ કરીશું.
એ અધરું ને કંટાળાભરેલું પણ કામ છે. રાજકીય બંધારણના આ બધા પ્રયત્ન સારા ઇરાદાથી ધારેલા ને કરાયેલા નથી; તેમાંના ઘણા પ્રયત્નો સ્વાર્થ ને જોરજુલમના ઇરાદાથી કરાયા હતા. છતાં એકથી વધારે પ્રયત્ન
