________________
૧૬૮
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ યુરોપમાં પિતાનું બળ વધારવા શું કર્યું ને શા માટે તેઓ નિષ્ફળ નીવડયા તે દર્શાવવા હવે હું પ્રયત્ન કરીશ.
ધાર્મિક બંધારણ સ્થાપવા રેમની રાજ્યસભાના કે સામાન્ય રીતે ધર્મગુરુઓના પ્રયત્નો ઘણો આરમ્ભના સમયમાં થયા હતા. આ પ્રયત્નો ખ્રિસ્તિસમાજની રાજકીય ને નૈતિક ઉચ્ચતાને લીધે જ સ્વાભાવિક રીતે ઉત્પન્ન થયા હતા, પણ આપણે જોઈશું કે એક શરૂઆતથી જ એને એવાં વિને નડયાં હતાં કે એ ઘણુ બળવાળા હોવા છતાં પણ એ વિપ્ન ખસેડી શક્યા નહોતા.
પહેલી બાબત તો ખ્રિસ્તિ ધર્મનું સ્વરૂપજ હતું. ધાર્મિક પંથોમાંના મોટા ભાગથી તદન જુદી જ રીતે ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર અનુનય–સમજાવટ-થી, કે નૈતિક ઉપદેશથીજ સ્થપાયે હત; એના જન્મસમયથી શરૂ કરી કદાપિ એ ધર્મ બળની સાથે જોડાયે નહોતો. આરમ્પના યુગમાં માત્ર શબ્દના ઉપયોગથીજ એણે વિજય મેળવ્યા હતા, ને તે વિજય મનુષ્યના આત્મા પર પ્રાપ્ત કર્યો હતો. તેથી જ એવું બન્યું કે જય મેળવ્યા પછી, ને ખ્રિસ્તિ સમાજ પાસે જ્યારે ઘણું દ્રવ્ય હતું ત્યારે પણ સમાજ પર પ્રત્યક્ષ રીતે શાસન કરતે એને આપણે કદાપિ જોયો નથી. જેવી એ સમાજની ઉત્પત્તિ માત્ર નૈતિક, માત્ર અનુનયને આધારે હતી, તેવી જ એની સ્થિતિ પર પણ નૈતિક છાપ હતી. ખ્રિસ્તિસમાજની અસર–પ્રતિષ્ઠા ઘણી હતી પણ એની સત્તા કંઈ નહતી. શહેરના મૅજિસ્ટ્રની સત્તામાં એ સમાજ માથું ઘાલતે હતે, રાજાઓને તેમના કાર્યકારકેના પર ઘણી અસર કરતો હતો, તેપણ જેને રાજ્યને ખરે વહીવટ કહેવાય એ એને હાથમાં બીલકુલ નહતા. હવે ધાર્મિક કે અન્ય કોઈ પણ પ્રકારનું રાજ્યશાસન પરોક્ષ રીતે માત્ર અસર કરવાથી સ્થાપિત થઈ શકતું નથી; રાજ્યને વહીવટ કરે, આજ્ઞાઓ કરવી, કર લેવા, આવકની વહેંચણી કરવી, શાસન કરવું, ને ટુંકામાં પ્રજા પર સંપૂર્ણ રાજ્યની સત્તા ચલાવવી તે બધું આ માટે આવશ્યક છે. જ્યારે પ્રજાઓને રાજ્ય પર અનુનયની અસર થઈ શકે છે ત્યારે
