________________
વ્યાખ્યાન દસમું.
૧૬૮ ઘણું કરી શકાય છે, ને મોટી રાજ્યસત્તા પણ વાપરી શકાય છે; પણ તેથી કંઈ રાજ્ય સ્થપાતું નથી. ખ્રિસ્તિસમાજની આરસ્મથી જ આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી,
એ સમાજને એક બીજી પણ વિનડયું હતું. રેમન મહારાજ્યોની એક વાર પડતી થઈને વૈદેશિક રાજ્યો સ્થપાયાં કે ખ્રિસ્તિસમાજને હારેલી પ્રજામાં સમાવેશ થઈ ગયો. પહેલી બાબત જરૂરની હતી તે આ સ્પિતિમાંથી છૂટવાની હતી; એ સમાજને સૌથી પહેલું કામ જીત મેળવનારા
ને ધર્મ ફેરવી નાખી પિતે તેમનું સમાન પદ પ્રાપ્ત કરવાનું હતું. જ્યાં આ કાર્ય પૂરું થયું ને પ્રિસ્તિસમાજે બળવાન થવાની ઉમેદ રાખી કે ફયુલ અમીરી વર્ગની મગરૂબીને એને વિરોધ નડે. ધાર્મિક સમાજની સત્તામાં નહિ આવેલા ફયડલ અમીરીવર્ગોએ યુરોપની આ એક મોટી સેવા કરી હતી. અગીઆરમા સૈકામાં પ્રજાઓ ઘણુંખરું તદન પરાધીન બની ખ્રિસ્તિસમાજને પરવશ બની ગઈ હતી, ને રાજાઓ પણ પિતાનું રક્ષણ કરવાને જવલ્લે શક્તિમાન નીવડતા હતા; માત્ર ફડલ અમીરીવર્ગજ ધર્મગુરુની ધુરામાં જોડાયો નહતો, ને તેજ તદન સ્વતંત્ર રહી શક્યો હતે. મધ્યકાલીન યુગોમાં અમીરવ ને ધર્મગુરુઓના સંબંધમાં ઉદ્ધતાઈ ને અધીનતા, અન્ધશ્રદ્ધા, ને સ્વતંત્રતાનું વિચિત્ર સંમિશ્રણ કેવું થતું હતું તે જેવું હોય તે આપણે માત્ર તે સમયનું ચિત્ર આપણી નજર આગળ ખડું કરવું; તેની આરમ્ભક :સ્થિતિનાં ભાગ્યાંતૂટયાં ચિહને આપણને માલુમ પડશે. ફલૂડલ પહતિની ઉત્પત્તિ, એનાં શરૂઆતનાં તો, ને જમીનદારની આસપાસ નાનું સરખે સમાજ કેવી રીતે પ્રથમ સ્થપાય તે બધું મેં તમને સમજાવવા કેવા પ્રયત્ન કર્યા હતા તે તમે યાદ કરશો. ધર્મગુરુનું પદ એ સમાજમાં અમીરના પદથી કેવું હલકું હતું એમ મેં કહ્યું હતું. ઠીક, ફયુડલ અમીરીવર્ગના મનમાં હમેશ આ સ્થિતિની સ્મૃતિ રહી હતી; હમેશ એ ધર્મ સમાજથી પોતે તદ્દન સ્વતંત્ર છે એટલું જ નહિ પણ તેનાથી ચઢીઆ છે ને દેશ પર રાજ્ય કરવાને લાયક છે એમ ગણત; હમેશ એ ધર્મગુરુ
