________________
વ્યાખ્યાન આમુ.
૧૩૯
નથી. એના હેવાલ વાંચતાં પહેલાં પણુ, બધાએ અગાઉથી જોઈ શક્યા છે કે મેાટા બનાવામાંના એ એક એવા બનાવ હતા કે લોકેાની સ્થિતિજ તદ્દન બદલી નાંખે. બનાવાના કાર્યકારણુ સંબંધ બરાબર સમજવાને તેના અભ્યાસ તદન આવશ્યક છે.
ધાર્મિક યુદ્ધોનું પ્રથમ ખાસ લક્ષણ એ છે કે એ સર્વત્ર થવા પામ્યાં હતાં; આખું ચુરાપ એ યુદ્ધોમાં સામેલ થયું, એ યુદ્દો પ્રથમજ યુરેપના પ્રજાકીય બનાવ હતાં. ધાર્મિક યુદ્દો પહેલાં આખા યુરોપમાં કોઈ એક ભાવના કે એક પ્રકારના હેતુથી પ્રાત્સાહન કદાપિ થયું નહાતું; એક ચુરાપજ નહોતું. ધાર્મિક યુદ્દોએજ, ચુરાપ તે એક દેશ છે એમ પ્રદર્શિત કરી આપ્યું. ધાર્મિક યુદ્ઘ કરનારાઓના લશ્કરમાં સૌથી પહેલાં આગળ પડતા ભાગ ફ્રાન્સના લેાકેાએ લીધા હતા; પણ તેાએ જર્મની, ઇટાલી, સ્પેન, તે ઇગ્લેંડના લેાકેા અંદર હતા ખરા. બીજાં ને ત્રીજું ધાર્મિક યુદ્ધ તપાસેા; અધીજ ખ્રિસ્તિ તેમાં દાખલ થએલી તમને માલૂમ પડશે. અત્યાર સુધી આવું કશું જોવામાં આવ્યું નહાતું.
પ્રજા
પણ આટલું ખસ નથી. જેમ ધાર્નિક યુદ્ધ ચુરાપની બધી પ્રજાએને લાગતાવળગતા એક બનાવ હતા, તેમ દરેક દેશમાં એ પ્રજાકીય બનાવ હતા. પ્રજાના બધા વર્ગ એકજ ભાવના, એકજ વિચાર, એક પ્રકારના ઉત્સાહથી જાગ્રત થયા હતા. ધાર્મિક યુદ્દામાં રાજા, અમીરે, ધર્મગુરુઓ, નગરજના, ગ્રામ્યજનો, એ બધાજ એકસરખી રીતે જોડાતા હતા. જુદી જુદી પ્રજાની નૈતિક એકતા આથી જણાઈ આવતી હતી. જ્યારે કોઈ પણ પ્રજાના આરમ્ભકાળમાં આવે! ખનાવ બને, અને તે સમયે કાઈ પણ જાતનેા પ્રથમથી વિચાર કર્યા વિના, કાઇ પણ જાતના રાજકીય હેતુ વિના કે મંડળમાં એકઠા થયા વિના લાકે તદ્દન સ્વેચ્છા ને સ્વતંત્રતાથી એ કાર્ય કરવા ઘુક્ત થાય, ત્યારે તેવી રીતે બનેલા બનાવેાને આપણે ખરા પરાક્રમી બનાવા જાણીએ છીએ, ને તે સમય પ્રજાને પરા ક્રમનેા સમય ગણાય છે. ખરૂં જોતાં ધાર્મિક યુદ્દો આધુનિક યુરોપના
