________________
વ્યાખ્યાન નવમુ
૧૫૩
શકે છે. બળ નહિ પણ આવી જાતનું કારણ રાજપદને વિજય મેળવી આપવામાં સહાયભૂત થયું હતું.
એક બીજી એટલીજ અગત્યની બાબત, સુધારા સાથે જુદી જુદી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ પડે તે પ્રમાણે સત્તાને વાળવાની એ પતિની ખુખી છે. આ ભેદ કેટલા બધા છે તે તપાસેા. એ પદ્ધતિ અનેક જાતની, સ્થાયી, ને સરળ છે; ખીજી પદ્ધતિમાં જે ભિન્ન ભિન્ન જાતનાં સંમિશ્રણા જોવામાં આવે છે તેવાં એમાં નથી, તેમ છતાં જે સમાજો સાથે સૌથી એછી એની સરખામણી હાય છે તેને પણ એ લાગુ પડી શકે છે તે અનુફળ થાય છે.
નૈતિક બળ એજ તેનું ખરું કારણ છે. નૃપતંત્રનું એવું ખરૂં બળ, કંઈ માત્ર અમુક સમયે જે માણસ રાજાનું પદ ધારણ કરે છે તેની સ્વચ્છામાં રહેલું નથી એટલું નિઃસંદેહ છે. લેાકેા રાજાની સત્તા સ્વીકારે છે તે ફિલસૂફ઼ા તેનું પ્રતિપાદન કરે છે તે વખતે તેએ અમુક એક માણસની સંકુચિત, નિરંકુશ, તુરંગી, હે અન સ્વેચ્છાનું સામ્રાજ્ય સ્વીકારવા ધારતા કે રાજી હેાતા નથી.
નૃપતંત્ર અમુક એક માણુસની ઇચ્છાથી જુદીજ વસ્તુ છે, જોકે તેદ્વારાજ એને આપણે જોઇએ છીએ. રાજા એ તેા ન્યાયના સામ્રાજ્યનું, ને વ્યક્તિઓની જુદી જુદી ઇચ્છાએથી તદ્દન જુદીજ ને ચઢીઆતી, યેાગ્ય, સંસ્કારવાળી, ન્યાય્ય, ને પક્ષપાતરહિત ઇચ્છાનું મૂર્તિમાન સ્વરૂપ છે, મ આનેજ લીધે વ્યક્તિની ભિન્ન ભિન્ન ઇચ્છા પર શાસન કરવાના તેને હક છે લેાકેાના મનમાં નૃપતંત્રને આવા અર્થ હોય છે, તે તૃપતંત્રને તે વળગી રહે છે તેના હેતુ પણ આવા હોય છે.
ફાઈ પણ પ્રકારની નૃપતંત્રની શાસનપદ્ધતિ જોશાતાએ નક્કીજ છે કે રાજા, એ ન્યાયના સામ્રાજ્યની મૂર્તિ તરીકે દૃષ્ટિગાચર થાય છે. ધાર્મિક પદ્ધતિ તપાસા; એ પ્રમાણે આ પૃથ્વી પર ઈશ્વરના અવતાર છે. આને અર્થ એજ કે તે ઉત્તમ ન્યાય, સત્ય, તે સાધુતાની મૂર્તિઓ છે. ધર્મ
