________________
૧૪૬
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
હતી તેને જ્યારે આપણે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે એક વાત આપણું ધ્યાન ખેંચ્યા વિના રહેતી નથી. ધાર્મિક વિચારોમાં કંઈ ફેરફાર થયો નહિ, છતાં લોકેાનાં મન ધણાંજ વધારે સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરતાં થયાં હતાં. ધાર્મિક પન્થેાજ માત્ર મનના વિચારનું ક્ષેત્ર રહ્યા નહોતા. ધાર્મિક પન્થી ને વિચારાને તદ્દન તજી દીધા વિના લેકેનાં મન તેમાંથી છૂટાં પડ્યાં તે અન્ય ક્ષેત્રોમાં રેશકાતાં થયાં. આમ તેરમા સૈકાને અન્તે ચુરાપની નૈતિક સ્થિતિમાં ઘણા ફેરફાર થઈ ગયા હતા.
સામાજિક સ્થિતિમાં પણ આને મળતાજ ફેરફાર થયા હતા. ધાર્મિક યુદ્ધોની આ બાબતમાં કેવી અસર થઈ હતી તેની ધણી તપાસ થઈ છે. ધાર્મિક યુદ્ધેામાં જવાને જોઈતાં સાધનો પૂરાં પાડવાને માટે ઘણા જમીનદારાને પોતાની જમીને રાજાઓને વેચવી પડી, કે નગરજનોને સનદો પૈસાના બદલામાં આપવી પડી એમ બતાવી આપવામાં આવ્યું છે. ઘણાખરા અમીરાએ માત્ર પેાતાની ગેરહાજરીને લીધે પેાતાની સત્તાના માટે ભાગ ખાયા હોવા જોઈએ એમ પણ બતાવવામાં આવ્યું છે. આ બાબતની પરીક્ષામાં વધારે ઉંડા ન ઉતરતાં ધાર્મિક યુદ્દાની સામાજિક સ્થિતિ પરની અસરનું થેાડીકજ ખીનામાં આપણે પૃથક્કરણ કરી શકીએ તેમ છે.
નાના જમીનદારાની સંખ્યા એ યુદ્દાને લીધે ઘણી ઓછી થઈ ગઈ, મૈં મિલ્કત ને સત્તા થોડાજ માણસાના હાથમાં એકઠાં થયાં. ધાર્મિક યુદ્દાની પહેલાંન તે પછીની ફ્રાન્સની સ્થિતિ આપણે સરખાવીશું તે આપણને જણાશે કે ધણા જમીનદારેાનાં વતન જતાં રહ્યાં હતાં, ને માટા ને સાધારણ જમીનદારાનાં વતનેામાં ધી વૃદ્ધિ થઈ હતી. ધાર્મિક યુદ્દાને પરિણામે આ એક મેટામાં માટી ખીના થવા પામી.
જ્યાં નાના જમીનદારાનાં વતનેા રહ્યાં હતાં ત્યાંપણ અગાઉની પેઠે એ લાકા અલાહેદા રહેતા નહોતા, મોટા જમીનદારાની આસપાસ તે આશ્રયમાં રહેતા, ને તેમના પાડેશમાંજ તેમનું જીવન ગુજારતા હતા. ધાર્મિક યુદ્ધેાને વખતે મોટા જમીનદારાને પૈસાદાર અમીરાના અનુયાયીઓ તરીકે
