________________
* વ્યાખ્યાન છે.
- ૧૦૩ પિતાને જે કંઈ કરવું હોય તેની અસર જલદીથી ને દેખીતી રીતે થાય, ને પિતાને ફત્તેહ ને સત્તા મળે તે ભોગવવાનો આનંદ અનુભવવાનું તેમને મન થાય એ સ્વાભાવિક છે. પણ આ હમેશ સંભવિત નથી, હમેશ ઉપયોગી પણ નથી. કેટલાક વખત ને સંજોગો એવા હોય છે કે જ્યારે પરોક્ષ ને અદશ્ય અસરોજ ઈચ્છવા લાયક ને કરી શકાય તેવી હોય છે. આનું એક કારણ છે. પ્રત્યક્ષ રીતે કંઈ કામ કરવાનું હોય તેમાં તે કરનારમાં ઘણું વધારે જ્ઞાન, બુદ્ધિ, ને વિવેકશક્તિ હોવાં જોઈએ, કારણ કે કામ જલદીથી કરવાનું હોવાથી તેમાં ભૂલચૂક થવાનો સંભવ ન હોવો જોઈએ. પરોક્ષ અથવા અવ્યક્ત રીતે જે જે અસર કરી શકાય છે તે ઘણાં વિદનો ઓળંગ્યા પછીજ ને ઘણી કસોટીએ સેવ્યા પછી જ થાય છે; ધીમે ધીમે ને અમુક હદમાં જ એવી અસર કરી શકાય છે. આ હેતુથી લેકે જ્ઞાનમાં ને અનુભવમાં બરાબર વધેલા ન હોય ને તેથી પ્રત્યક્ષ રીતે તેમને સત્તા આપવામાં ન આવે, ત્યારે પરોક્ષ રીતે તેમના બોલવા કરવાની જે અસર થાય છે તે સંતોષકારક તે નથી હોતી, તોપણ વધારે પસંદ કરવા જેવી હોય છે. ખ્રિસ્તિ લોકોએ તેમના અધિકારીઓ પર આવી રીતે અસર કરી; તે ઘણી જ ઓછી હતી, છતાં મને ખાત્રી છે કે હતી ખરી.
ખ્રિસ્તિ સમાજ ને લેકો વચ્ચેની જુદાઈ દૂર થઈ ને તેઓ એકબીજાના સંબંધમાં આવતા તેનું એક બીજું કારણ પણ હતું. ખ્રિસ્તિ ધર્મગુરુઓ જુદી જુદી પંક્તિના બધા મનુષ્યોના સહવાસમાં વહેંચાયેલા હતા, ને તેથી તેમના સંબંધમાં આવતા હતા. આશ્રિત જનોના કંગાલ રહેઠાણથી શરૂ કરીને છેક રાજાના મહેલ સુધીના ચઢતા ઉતરતી બધા આવાસોમાં પાદરી રહેતે જોવામાં આવતો હતો, ને તેથી તે બધીજ જાતની મનુષ્યની સ્થિતિઓ સાથે સંબંધમાં આવતો. ધર્મગુરુઓ ને પ્રજા વર્ગની વચ્ચેને આ કારણને લીધે સંબંધ જળવાઈ રહે તે હતો. વળી ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેના સમાજના બંધારણમાં ધર્મગુરુઓ ને તેમના અધ્યક્ષો કેટલીક વાર ધાર્મિક સાથે લૌકિક પદ પણ ધારણ કરતા હતા. તેથી જ એક જ પ્રકારની બાબત,
