________________
વ્યાખ્યાન હતું.
૧૦૭ આવે છે. માત્ર સ્વતંત્ર માણસ ને ગુલામેની વચ્ચેનું જ અન્તર જાળવી રાખવામાં આવ્યું છે.
ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષે એક બાબત એવી છે કે તેણે જોઈએ તેટલું ધ્યાન ખેચ્યું નથી; એ પશ્ચાત્તાપની પદ્ધતિ છે. એ સમાજ તરફથી થતી બધી શિક્ષાઓ તમે તપાસો તો તમને માલૂમ પડશે કે તેમાં મુખ્ય ઉદેશ પાપી માણસના મનમાં પશ્ચાત્તાપ ઉત્પન્ન કરવાનો, ને પ્રેક્ષકોના મનમાં નૈતિક ભય ઉત્પન્ન કરવાનો હોય છે. વળી એક બીજો વિચાર પણ આ સાથે મળેલ રહેત; અને તે પાવનને. પશ્ચાત્તાપ કરાવો ને દાખલો બેસાડ-એ બન્ને સાધનોથી પાપની શુદ્ધિ કરવાને ખ્રિસ્તિ સમાજનો પ્રયત્ન હતે. આને અનુસરીને રચાતા કાયદાઓ શું ખરેખરા વિચારશીલતાને પરિણામરૂપે નહતા? ગુન્હાઓ વિષેને યુરોપના કાયદામાં સુધારા દાખલ કરવાને શું આજ સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે કામ નહોતું કરવામાં આવ્યું ?
ખ્રિસ્તિ સમાજ ને લોકો વચ્ચે સબંધે આ પ્રકારને હતો. હવે યુરોપના સુધારા પર એની શી અસર થઈ તેનું સામાન્ય પરીક્ષણ આપણે કરવાનું બાકી રહે છે. આ બધું પણ આપણું જાણવામાં છે. તે બધું સમેટી લેતાં માત્ર બે સામાન્ય વાત કહેવા જેવી છે.
પહેલી વાત એ છે કે આધુનિક સમયના યુરોપમાં નીતિ ને બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં, પ્રજાકીય વિચાર, ભાવનાઓ, ને આચારોમાં ખ્રિસ્તિ સમાજે ઘણી ભારે અસર કરી હોવી જોઈએ.
આ વાત દેખીતી છે. યુરોપની નીતિ ને બુદ્ધિવિષયક ઉન્નતિ ધાર્મિક વિચારેને અનુસરતી જ થઈ છે. પાંચમાથી બારમા સૈકા સુધીનો ઈતિહાસ તપાસ; મનુષ્યના આન્તર જીવન પર ધર્મનું બળ ને નિયમનજ જોવામાં આવે છે, બધા જ વિચારોને ધર્મનો એપ લાગેલો હોય છે, ને તત્ત્વજ્ઞાન, રાજનીતિ, ને ઈતિહાસના બધા વિડ્યો ધાર્મિક દૃષ્ટિબિન્દુથી જ ચર્ચાતા જોવામાં આવે છે. બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં પણ ધાર્મિક વિચારોનું એટલું બધું બળ છે કે ગણિતવિદ્યા ને પદાર્થવિજ્ઞાનમાં પણ ધર્મશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તોની સત્તા
