________________
૧૨૮
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ કંઈ દૂરનું જેવું કરવું હોય તે માટેને હેય છે. ઘરની આખી રચના યુદ્ધનું સૂચન કરે છે. પ્રજાના સામાન્ય વર્ગો અધિકાર ને સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી તેની લડતનું આ દેખીતું સ્વરૂપ હતું.
લડનાર પક્ષો ગમે તે હોય તે પણ લડાઈ અમુક વખત સુધી પોંચી હોય છે કે પછી અવશ્ય સલાહ થાય છે. સામાન્ય પ્રજાવર્ગ ને તેમના વિરોધી વર્ગની વચ્ચે થતી સલાહના પત્રે તેમના ભવિષ્યના હકોની સનદ બનતા, નગરના હકોની સનદ નગરજને ને અમીરોની વચ્ચે થએલી. સલાહના માત્ર કરારપત્રો કે સંધિપ હતી.
બંડ સામાન્ય હતું. સામાન્ય’ એ શબ્દ હું વાપરું છું તેથી એમ ન માનશે કે આખા દેશમાં ઐક્ય કે સંધિ હતી; તેથી ઉલટી જ સ્થિતિ હતી. પ્રજા વર્ગની સ્થિતિ ઘણુંખરૂં બધે જ એક પ્રકારની હતી; એક જ જાતના ભયની તેમને ધાસ્તી હતી, એક જ જાતનું દુઃખ તેમના પર પડંતું હતું. વિરોધ ને રક્ષણનાં લગભગ એક સરખાં જ સાધને પ્રાપ્ત કરીને તેમણે લગભગ એકજ સમયે તેને ઉપગ કર્યો. દાખલાને પણ ચેપ લાગ્યો હશે; એક કે બે નગરને મળેલા વિજયની આ અસર હશે. કેટલીક વખતે મળેલી સને પણ એક જ જાતની લખાએલી જોવામાં આવે છે. પણ દાખલા ધારવામાં આવે છે એટલી અસર થઈ હશે એ વાતની મને શક છે. પત્રવ્યવહાર વા અન્ય વ્યવહાર અઘરો ને કવચિત બને એમ હતું, ને ઊડતી વાતે અચાસ ને છૂટી છવાયી આવતી. વધારે સંભવિત તે એ છે કે બડે થવાનું કારણ એક જ પ્રકારની સરખી વસ્તુસ્થિતિ હતી, ને તે સામાન્ય ને સ્વતંત્ર રીતે ઉદ્ભવતાં હતાં. “સામાન્ય’ શબ્દ હું વાપરું છું તેથી હું એમ કહેવા માગું છું કે બંડે ઘણુંખરૂં બધે ઊઠતાં, બાકી હું જાણું છું કે તેનાં કારણે ખાસ ને સ્થાનિક હતાં, દરેક નગર તેના અમીરો સામે તેના ખાસ સંજોગોને લીધે જ લડત ઉઠાવતું ને બધું જે બનતું તે અમુક તેના સ્થળમાંજ બનતું.
એ લડાઈમાં હારજીતની વારાફરતી ઉથલપાથલ દણી થતી હતી. વિજય
