________________
૧૩૦
યુપના સુધારાને ઇતિહાસ પણ આમ કહેતાં પહેલાં એક વાત કહેવી જોઈએ. નગરજનો ને રાજાની વચ્ચે હવે એક જાતનો સંબંધ બંધાતે થયો. સનદ અપાઈ ગયા પછી અમીરની સામે થવું હોય તો કેટલીક વાર નગરજનો રાજાની મદદ માગતા. વળી કેટલીક વાર નગરજનોની વિરુદ્ધ અમીર રાજાની મદદ માગતા. બન્નેમાંથી દરેક પક્ષની માગણીથી રાજસત્તા પતાવટ માટે વચમાં પણ પડતી, ને તેને લીધે નગરજને ને રાજાની વચ્ચે ગાઢ સંબંધ ઉત્પન્ન થવા પામ્યો. આ સંબંધને આધારે જ સામાન્ય રાજસત્તાની સાથે પણ નગરજનો સંબંધ ધરાવતા થયા.
તેમ છતાં પણ ફેરફાર બધે સ્થાનિક હતો. આધકારદાનને લીધે એક નો સામાન્ય વર્ગ ઉભે છે. પ્રજાવમાં ઐક્ય કંઈ થયું નહોતું, તેનામાં કંઈ એક જુદું પ્રજાકીય અસ્તિત્વ ઉદ્ભવ્યું નહોતું. પણ દેશમાં એકસરખી સ્થિતિમાં રહેનારે, એકસરખી બાબતોમાં જેમનું હિતાહિત હોય એવો, ને એકસરખા આચારવિચાર ધરાવનાર એક મધ્યમ વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. તે વર્ગમાં ધીમે ધીમે ઐયની ભાવના સ્વાભાવિક રીતે જ થયા વિના રહે તેમ નહોતું. નગરજનોએ સ્થાનિક સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યું.–જમીનદાર વર્ગ તરફથી તેમણે અધિકારની સનદો પ્રાપ્ત કરી, તેને પરિણામે અવાજ એક મધ્યમ વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો.
એમ નહિ ધારવું જોઈએ કે આ વર્ગ ત્યાર પછીથી જે થયો છે તેજ તે વખતે પણ હતો. એની સ્થિતિ બદલાઈ છે એટલું જ નહિ, પણ જે વર્ગના માણસને એમાં સમાવેશ થતો હતો તેમાં પણ ફેરફાર થઈ ગયો છે. બારમા સૈકામાં એ વર્ગ ઘણુંખરૂં માત્ર થોડો વેપાર કરનારા વ્યાપારીઓને ને નગરમાં વસતા નાના નાના જમીનદાર કે ઘરધણને બનેલું હતું. ત્રણ સૈકા પછી આ ઉપરાંત વકીલો, દાક્તરો ને સ્થાનિક મૅજિસ્ટ્રેટને મધ્યમ વર્ગમાં સમાવેશ થતો હતો. મધ્યમ વર્ગ ધીમે ધીમે ઉભે થયો હતો ને તેના ભાગે ઘણું જુદા જુદા હતા. અને તેના ઘણું વિભાગ હતા. તેના ઇતિહાસમાં સાધારણ રીતે આ બાબતની હકીકત પૂરી પાડવામાં આવતી
