________________
૧૩૪
યુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
નૈતિક અસરામાંની એક્કે અસર ખારમા સૈકામાં પૂરેપૂરી ફળીભૂત તે દૃશ્યમાન થઈ નહોતી. તે બધી અસર। માત્ર પછીના સૈકાઓમાંજ જોવામાં આવે છે. છતાં, બીજ, પૂર્વની સ્થિતિમાં તે સ્વાતંત્ર્ય મેળવતી વખતે નંખાયાં હતાં. તે નક્કી છે. હવે બારમા સૈકાના નગરની અંદરની સ્થિતિની હું પરીક્ષા કરીશ. એમાં કેવી રીતની વ્યવસ્થા હતી તે આપણે જોઈ એ.
શહેરી સભાઓની સત્તાની પદ્ધતિ, આધુનિક પ્રજાઓને રામન મહારાજ્યની મ્યુનિસિપલ પદ્ધતિ પરથી મળી છે તે વિષે ખેલતાં મે* તમને કહ્યું હતું કે રામન મહારાજ્ય ઘણી મ્યુનિસિપૅલિટિની નગરમંડળાની એકત્રિત સભાથી બનેલું હતું. આ બધાં નગરામાંનું દરેક નગર મૂળ રોમની પેઠે સ્વતંત્રતા ધરાવતું એક નાનું પ્રજાસત્તાક રાજ્ય હતું; પેાતાની મેળેજ તે સલાહ ને લડાઈ કરી શકતું, ને યાગ્ય લાગે તેમ પેાતાનું રાજ્ય કરી શકતું હતું. જેમ જેમ દરેક નગરનું સ્થાનિક રાજ્ય રોમન મહારાજ્યમાં સમાતું ગયું તેમ તેમ આવી સ્થાનિક સત્તા દરેક નગરમાંથી જતી ગઇ ને ગમમાં વસતી ગઈ. સર્વોપરિ સત્તા હવે રામની સભાએ પ્રાપ્ત કરી તે સ્થાનિક સભાએએ કે મ્યુનિસિપૅલીટીઓએ રાજ્યસત્તા ખાઈ. તે સભાએ રાજ્યશાસન કરતી બંધ થઈ તે નગરાની અન્તર્વ્યવસ્થા કરવાનાં મંડળા તરીકે ઉપયાગી રહી. મન મહારાજ્યમાં આ પ્રમાણેનું મોટું પરિવર્તન થયું જોવામાં આવે છે. શહેરી સભાએ હવે સ્થાનિક બાબતાનું નિરાકરણ કરનારી, તે નગરનીજ લાગતીવળગતી ખાખતાની વ્યવસ્થા કરનારી સભાએ થઈ ગઈ; અર્થાત્ એ સભાએ રાજસભાએ મટી હાલના સમયની મ્યુનિસિપૅલિટિ જેવી થઇ ગઈ. નગરે ને તેમાંની સંસ્થાઓની ગેમન મહારાજ્યની પડતીને સમયે આ પ્રકારની સ્થિતિ રહી હતી. ત્યાર પછી વૈદેશિક સ્થિતિને લીધે જે અવ્યવસ્થા થઈ તેમાં બધી જાતના બિચારા ને બધી બાબતેના ગોટાળા થઈ ગયા હતા; રાજ્યસત્તા ને વ્યવસ્થાનાં બધાં લક્ષણા ગુંચવાઈ ગયાં હતાં. માત્ર આવશ્યકતાને લીધે જેમ બનતું તેમ બનતું હતું. દરેક સ્થળે રાજા કે વ્યવસ્થાપક જેમ સંજોગોને અનુકૂળ હોય તેમ જોવામાં આવતા. નગરેએ પાતાની સહીક
