________________
૧૧૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, વાર ઘડ્યા પછી જાણે એના તૈયાર થએલા રૂપમાં આપણે એને જોઈએ ને જાણીએ છીએ. પણ જે એ અતે થાય છે તે શરૂઆતમાં એ નહોત; એના જીવની કોઈ પણ એક પળે એ સંપૂર્ણ ને તૈયાર નહોત; એ ધીમે ધીમે તૈયાર થયે હોય છે. જેવો શારીરિક તે જ માણસોને નૈતિક વિકાસ થાય છે. રોજ તે બદલાય છે. બિલકુલ અટક્યા વગર જીવન બદલાતું જાય છે. ઈ. સ. ૧૬૫૦ ની સાલને કૅપ્ટેલ તે ૧૬૪૦ ને ક્રૌખેલ હોતો નથી. હમેશ, સ્થાયી વ્યક્તિત્વને કંઈ એકજ પાયો હોય છે ખરે, એકજ માણસ ટકી રહે છે, તો પણ એના વિચારે, એની ભાવનાઓ, ને એની ઈચ્છાઓ કેટલો બદલાઈ ગયાં હોય છે! એણે શું શું ખોયું ને મેળવ્યું હોય છે! મનુષ્યજીવનની કઈ પણ પળે આપણે તેને જોઈશું, એ, એ જીવનની અવધિ પૂરી થયા પછી આપણે તેને જોઈશું તેવું અગાઉ થઈ ગએલું આપણે એકે વાર નહિ જોઈએ. તે છતાં ઘણાખરા ઇતિહાસકારોએ અહીં જ ભૂલ કરી છે; કોઈ પણ માણસના આખા જીવન સંબંધી તેમણે અમુક વિચાર બાંધ્યું હોય તે તે પરથી તેને આખા જીવનમાર્ગના જુદા જુદા સમયે પણ તેઓ તેને એવોને એવો જ જાય છે. સંસ્થાઓ ને સામાન્ય પરિણામને વિષે પણ તેઓ હમેશ તેજ ભૂલ કરે છે. આપણે તેની સામે સંભાળ રાખવી જોઈએ. ખ્રિસ્તિ સમાજના સિદ્ધાન્તો વિષે મેં તમને જે કહ્યું છે તે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી ખરૂં નથી એમ યાદ રાખજે, કારણ કે તે બધું કકડે કકડે ને અનુક્રમે થયું છે, દિફ અને કાળમાં અહીંતહીં પથરાયેલું છે. પાંચમા ને બારમા સૈકાની વચમાં ઇતિહાસ તપાસતાં ખ્રિસ્તિ સમાજની શી સ્થિતિ હતી તેનું ચિત્ર આપણે જાઈએ.
પાંચમા સૈકામાં પ્રથમ તે ખ્રિસ્તિ સમાજ રેમન મહારાજ્યના સમયના સમાજ તરીકે જોવામાં આવે છે. જ્યારે એ મહારાજ્ય પડતી પર હતું ત્યારે ખ્રિસ્તિ સમાજ પોતે જાણે પિતાના કાર્યની ટોચ પર આવ્યું હોય ને પિતાને વિજય પરિપૂર્ણતાથી સાધ્યું હોય એમ માનતા હતા. ખરું છે કે અશ્રદ્ધા
