________________
૧૦૨
યુરાપના સુધારાનો ઈતિહાસ.
જે સમય વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે આવું મન્તવ્ય સંપૂર્ણ સત્તા ભોગવતું હતું; એના પર જય મેળવવાને, ને ધાર્મિક બાબતા અને વિદ્યાના વિષયા લેાકેાના અધિકારમાં પણ છે એમ મનાવવાને સૈકાઓ તે પ્રચંડ પરિવતના આવશ્યક હતાં.. આમ જો કે વસ્તુસ્થિતિમાં જોતાં તે નહિ, પણ વિચારમાં, ધર્મગુરુએ તે ખ્રિસ્તિ ધર્મ પાળનાર લેાકેા બારમા સૈ પહેલાં ઘણુંખરૂં જુદા પડી ગયા હતા.
છતાં આ સમયે પણ ખ્રિસ્તિ લેાકેા પર જે ધાર્મિક શાસન થતું હતું તેમાં તેઓ જાતે કંઇ પણ કરી શકતા નહોતા એમ નહિં માનવું જોઈ એ. કાયદાપૂર્વક વચમાં પડવાના તેમના હક નહોતા, તાપણ તેમને અવાજ અસરકારક નીવડતા હતા. જ્યાં કાઈ પણ પ્રકારની સત્તા વપરાય ત્યાં અધિકારી ને અધિકૃત વર્ગની વચ્ચે એક જાતને સંબંધ થાય છે, ને જેમના પર સત્તા ભાગવવામાં આવે છે તેમને ખેલવાનો હક ન હોય તેપણ આડતરી રીતે તેમનું કહેવું અધિકારી વર્ગને વિચારવું પડે છે. ફ્રાન્સ દેશમાં ચૌદમા ને પંદરમા લુઈના સમયમાં રાજ્યસત્તા આપખુદી હતી, છતાં તે વખતે પ્રજાના અવાજ જેટલા બળવાન હતા તેટલા કોઈ વખતે નહોતા, ને લેાકમત રાજ્યસત્તા પર જબરી અસર કરતા હતા; રાજ્યે લોકેાના વિચાર। પર લક્ષ ન આપવું એ તદ્દન અસંભવિત હતું. પાંચમાથી બારમા સૈકા સુધીના સમયમાં ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે પણ એવુંજ બન્યું; ખરૂં છે કે ખ્રિસ્ત લેાકેાને કાયદાપૂર્વક રીતે ખેાલવાના હક નહાતા, તાપણ ધાર્મિક બાબતમાં લેાકેાના વિચારામાં એક જખરૂં ચેતન જોવામાં આવતું હતું. આ ચેતનને લીધે ધર્મગુરુએ તે લેાકેા અન્યાન્ય સહવાસમાં આવ્યા, અને આવી રીતે લેાકેાએ ધર્મગુરુઓ પર અસર કરી.
ઇતિહાસના અભ્યાસ કરતાં દરેક બીનાના સંબંધમાં આડકતરી રીતે જે જે અસરા થઈ હોય તે ઘણી અગત્યની ગણવી જોઈ એ. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં એવી અસરે! ઘણું વધારે ખળ ધરાવે છે, તે કેટલીક વાર વધારે લાભકારક હાય છે. માણસાને
