________________
એટલે કે તેમની બધી નજીકની વસ્તુઓ, બધી વ્યક્તિવિષયક વસ્તુઓ, બધી સૌથી વધારે સ્વતંત્ર વસ્તુઓ. જો કે પરિણામ ઘણું અનિષ્ટ આવે તો એ કેટલીક હદ સુધી આપણે કલ્પી ને માની શકીએ કે માણસ પોતાની લૌકિક વસ્તુઓ પર કોઈ બાહ્ય સત્તાનો અધિકાર બેસવા દેશે. એક ફિલસુફનું ઘર જ્યારે સળગ્યું ને આ વિષેની એને ખબર આપવા લેકે ગયા ત્યારે એણે જવાબ દીધો કે “જાઓ, મારી સ્ત્રીને કહો; ઘરસંસારની બાબતમાં હું માથું નથી ઘાલત.” આ ફિલસુફનું આવું વર્તન પણ આપણે સમજી શકીએ તેમ છે, કારણ કે માત્ર લૌકિક વસ્તુઓ પરજ પિતાને અધિકાર એણે ઉઠાવી લઈ તેમને અન્યના હાથ નીચે એણે મુકી દીધી હતી. પણ
જ્યારે અંતઃકરણ, વિચારો, આન્તર જીવન વિષે એ પ્રકારનું વર્તન થાય છે, ને પિતાના આત્મા પરનું પિતાનું શાસન ઉઠાવી લેવામાં આવે છે, અને કોઈ બાહ્ય સત્તાને શરણે કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે તો ખરેખર એક નૈતિક આત્મઘાત થાય છે, શરીરના દાસત્વ કે રાજ્યના દાસત્વ કરતાં તે સેગણું વધારે ખરાબ છે. છતાં આજ પ્રકારની અનિષ્ટતા હું તરતજ બતાવીશ તેમ જો કે પૂરેપૂરી તે પ્રવર્તી નહિ, પણ ધીમે ધીમે શ્રદ્ધાશીલ મનુષ્ય તરફના ખ્રિસ્તિસમાજના સંબંધમાં ઘર ઘાલી બેઠી. તમે જોયું જ છે કે ધર્મગુરુઓનાજ સ્વાતંયની કઈ પ્રકારની ખાત્રી નહોતી. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં ને સામાન્ય પ્રજાવર્ગમાં સ્થિતિ આથીએ ઘણી વધારે ખરાબ હતી. પાદરીઓમાં બીજું કંઈ નહિ તે ચર્ચા અથવા ઊહાપોહ, મનન, ને માનસિક શક્તિઓને પ્રાદુર્ભાવ જોવામાં આવતો હતો; સ્વતંત્રતાની જગ્યા તેમાં કલહથી ઉત્પન્ન થતા આવેશ ને ચેતનથી સચવાતી હતી. ધર્મગુરુઓ ને સામાન્ય પ્રજાની વચ્ચે આમાંનું કશું થતું નહોતું. પ્રજાવર્ગ તેમના પર ભગવાની સત્તા વિષે માત્ર પ્રેક્ષકનો જ ભાગ લેતો હતો. આમ ધર્મસંબંધી બાબતોને નિર્ણય કરવાનો હક ધર્મગુરુઓનો જ છે ને સામાન્ય લોકોને તેમાં કંઈ બોલવાનો હક નથી, ને કોઈ પણ રીતે એ વર્ગ ધર્મની બાબતમાં વચમાં પડી શકે નહિ એવું ઘણું આરબ્યુના કાળથી મન્તવ્ય ઉભું થએલું ને પ્રવર્તેલું આપણે જોઈએ છીએ.
