________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું. ગણતો, અને સમાજમાં મનુષ્યોના અન્ય સંબંધને જ જે હાનિકારક હોય એવાં નહિ પણ દરેક વ્યક્તિના સ્વતંત્ર વિચારો ને ખાનગી અભિપ્રાય પર પણ તે અંકુશ રાખતા. આમ હોવાથી ખ્રિસ્તિ સમાજ આપખુદી હોવાને ને અયોગ્ય સત્તા વાપરે તેને સંભવ હતો. પણ તેનીજ સાથે એ પ્રકારની સત્તા વપરાય તેના સામે પણ વિરોધ થતો હતે, ને તે, તે દબાવી શકે તે નહોતે. મનુષ્યના વિચાર ને એની સ્વતંત્રતાને આચારમાં મુકાતાં ગમે તેટલું બાધ હોય ને તેનું ક્ષેત્ર પણ ગમે તેટલું સંકુચિત હોય, પણ તેમને દબાવી દેવાના પ્રયત્ન સામે તે બળ વાપરે છે, ને જે પ્રકારનું દબાણ તેમને સહેવું પડે છે તેને તિલાંજલિ આપવામાં ફળીભૂત થાય છે. ખ્રિસ્તિસમાજને વિષે પણ આવું જ બન્યું. પાખંડમતોને નિષેધ, અન્વેષણ કરવાના હકનો તિરસ્કાર, મનુષ્યની તર્કશક્તિને નિગ્રહ, ને આધારભૂત મતોનો વિચાર કર્યા વિના | વિચારોને સ્વીકાર કરવાની પદ્ધતિએ બધું એ સમાજમાં તમે જોયું છે. ઠીક, તેમ છતાં, એક પણ સમાજ એ બતાવે કે જેમાં ખ્રિસ્તિ સમાજમાં તર્કબુદ્ધિ વિકાસ પામી છે તેનાં કરતાં વધારે વિકાસ પામી હોય પન્યો ને પાખંડમતે સ્વતંત્ર વિચારેનાં પરિણામ નહિ તો બીજું શું છે? ખ્રિસ્તિ સમાજનાં વિરોધનાં મૂળ ધર્મપળે ને પાખંડમતેજ એ સમાજમાં રહેલાં નૈતિક જીવન ને ચેતનનાં ખરેખર ચિહનો છે. આ વિરોધ વિષે વિચાર કરવાનું મુકી દઈ ધાર્મિક સત્તાને જ વિષે વિચાર કરે. એના કેટલાક સિદ્ધાન્તો સૂચવતા લાગે છે તેનાથી જુદા જ પ્રકારનું એ સત્તાનું બંધારણ ને તેનું બળ તમને માલૂમ પડશે. સ્વતંત્ર વિચારને એણે નિષેધ કર્યો હતો ને તેમ છતાં એને વારંવાર તર્કબુદ્ધિની મદદ લેવી પડે છે ને સ્વતંત્રતા એમાં મુખ્યત્વે કરીને જોવામાં આવે છે. એની સંસ્થાઓ ને એનાં કામ કરવાનાં સાધન શાં છે? સ્થાનિક સભાઓ, પ્રજાકીય સભાઓ, સામાન્ય સભાઓ, સતતને પત્રવ્યવહાર વગેરે વ્યવહાર, વારંવાર જોવામાં આવતી પત્રિકાઓની પ્રસિદ્ધિ શાસક વચન, ને જાતજાતનાં લખાણે. આમ દરેક બાબતમાં ને દરેક રીતે એજ સમાજમાં તર્કબુદ્ધિ ને સ્વતંત્રતા વપરાતાં જોવામાં આવે છે.
