________________
વ્યાખાન પાંચમુ
૧
સ્વીકારેલા કુત્સિત નિયમનું આવું પરિણામ પણ થયું છે; છતાં એ નિયમની કેવળ તે સંપૂર્ણ અસર તા કદાપિ થઇ નથી ને થઈ શકે તેમ પણ નથી.
ખીન્ને કુત્સિત નિયમ દબાણુ અથવા નિગ્રહના ઉપયાગ કરી અમુક મતા સ્વીકારાવવાના છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને આ નિયમ કેઇ પણ ધાર્મિક સમાજના સ્વભાવથીજ તદ્દન વિરુદ્ધ છે, ખ્રિસ્તિ સમાજની ઉત્પત્તિની વિરુદ્ધ છે, અને એના પ્રથમનાં સિદ્ધાન્તસૂત્રેાની પણ વિરુદ્ધ છે. જોરજબરીથી કબૂલ કરાવવાના હક એક જાતના વતાવ્યાધાત છે; અથવા તેા અમુક જુદા મતા ધરાવનારાઓને શારીરિક શિક્ષા કરવાના હક, અશ્રદ્ઘા અને પાખંડ મતા ધરાવનારાઓ પર જુલમ ગુજારવા તે મનુષ્યના વિચારાતંત્ર્ય માટે તિરસ્કારબુદ્ધિ દર્શાવવી—એ બાબતા ભૂલભરેલી છે, તે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પાંચમા સૈકાની પણ પૂર્વે તે દાખલ થવા પામી હતી; અને ખ્રિસ્તિ સમાજને તે માટે ઘણું વેઠવું પડયું છે.
ખ્રિસ્તિ સમાજના દરેક અંગને કેટલી સ્વતંત્રતા મળતી હતી તે બાબત ધ્યાનનાં લઈ એ સમાજના આપણે વિચાર કરીશું તે આપણને માલૂમ પડશે કે ધાર્મિક સત્તાની સ્થાપનાના આરમ્ભક સમયના કરતાં આ સમયે એ સમાજના સિદ્ધાન્તા ઓછા લાભકારક ને ઓછા ન્યાય્ય હતા. છતાં આ પરથી એમ નહિ માનવું જોઈએ કે કોઈ પણ ખરાબ સિદ્ધાન્તથી કાઈ પણ સંસ્થા જડમૂળથી દૂષિત થાય છે, કે તેમાં વસ્તી બધીજ અનિષ્ટતાનું કારણુ એ સિદ્ધાન્તજ છે. તર્કબુદ્ધિથી ઇતિહાસ જેટલેા ખાટે રચાય છે તેટલા ખીજા કશાથી થતા નથી. મનુષ્યના મનમાં જ્યારે અમુક વિચાર સ્થાયી થવા પામે છે, ત્યારે તે તેમાંથી દરેક જાતનાં અનુમાનેા કાઢે છે, જે જે પરિણામેા કલ્પી શકાય તે કલ્પે છે, ને એ બધું વિચાર પ્રમાણે વાસ્તવિક રીતે બનવું જોઈએ એમ ઐતિહાસિક ચિત્ર ખડું કરે છે. પણ વસ્તુઓ કંઈ આ પ્રમાણે બનતી નથી. નનુષ્યનું મન જેટલું શીઘ્રતાથી અનુમાન કરી શકે છે તેટલી શીઘ્રતાથી બનાવા કંઈ બનતા નથી. બધી વસ્તુમાં સારાં ને નરસાં તત્ત્વાનું એવું પ્રબળ સંમિશ્રણ હોય છે કે સમાજ
