________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. જે સમય વિષે આપણે અત્યારે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે બ્રિતિ સમાજે સમાનતા ને યોગ્યતાના બે નિયમેને સ્વીકાર કરી ઘણું બળ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એ સૌથી વધારે લોકપ્રિય સમાજ હતો, બધી જાતની બુદ્ધિ બળવાળા માણસો એમાં જોવામાં આવતા હતા, તે મનુષ્યસ્વભાવના બધા ઉમદામાં ઉમદા વિચારે એમાં ફળીભૂત કરી શકાતા એવો હતો. એ સમાજને જે સત્તા પ્રાપ્ત થઈ હતી, તે, એ સમાજની દ્રવ્યસંપત્તિ કે સત્તાને માટે લેવાતાં અન્યાયે પગલાં કરતાં વધારે તે આ બાબતને લીધે જ હતી.
સારા શાસન માટે બીજી જે બાબત જોઈએ, તે, સ્વતંત્રતાને માટે માન. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં આની ઘણી ખામી હતી.
એ સમાજમાં બે કુત્સિત નિયમે એકઠા થયા હતા; એક ખ્રિસ્તિ સમાજના સિદ્ધાન્તોને જાણે આધારે જ સ્વીકારવામાં આવેલે, અને બીજે સિદ્ધાન્તોને લીધે નહિ પણ મનુષ્યની સ્વાભાવિક દુર્બળતાને પરિણામે એ સમાજમાં દાખલ થએલ.
પ્રથમ નિયમ દરેક માણસના સ્વતંત્ર વિચારને નિષેધ કરવાનો, ને ધર્મમતપ કોઈ પણ જાતના ગ્રામ્યના વિચાર કર્યા સિવાય પરંપરાન્યાયથી ચાલુ કર્યા કરવાનો હતો. આ નિયમ આચારમાં મુકાવવા કરતાં માત્ર વિચારમાં ઘડી કાઢવે વધારે સહેલે હતે. માણસની બુદ્ધિ જ્યાં સુધી અમુક બાબતને સ્વીકાર કરતા નથી ત્યાંસુધી તેની ખાત્રી થઈ શકતી નથી. કઈ પણ બાબત ગમે તે રીતે ને ગમે તે નામ સાથે રજુ કરવામાં આવી હોય તે પણ બુદ્ધિ તેને વિષે સ્વતંત્રતાથી વિચાર કરે છે અને જે તે બાબતવાળા ધર્મપથ ફત્તેહ પામે છે તે બુદ્ધિથી સ્વીકારાયા પછી જ તેમ થાય છે. આમ મગજને ગમે તે રૂપમાં રજુ કરવામાં આવે તેમ છતાં જે જે વિચારો ગ્રાહ્ય થાય છે તે બુદ્ધિએ સ્વીકાર્યા પછી જ થાય છે. ખરું છે કે બુદ્ધિમાં ફેરફાર થઈ શકે, કેટલેક દરજે બુદ્ધિ જડ થઈ તેમાં જ ખામી આવે. તેને દુરુપયોગ કરાવવામાં બીજાઓ ફાવી શકે અથવા તે તેની બવી શક્તિને બરાબર ઉપયોગ થતું અટકાવી શકાવાય; ખ્રિસ્તિ સમાજે
