________________
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ કે મનુષ્યના ગુણમાં ગુપ્ત ને સમમાં સૂક્ષ્મ તવેનું જ્યારે તમે શોધન કરે છે ત્યારે તમને સારાનરસાં બને તો સાથે સાથે રહેલાં ને એકબીજાને દબાવી નાખવા પ્રયત્ન કરતાં માલૂમ પડે છે. મનુષ્યસ્વભાવ સારા કે નરસા બેમાંથી એકેની સીમાએ કદાપિ પહોંચતો નથી; હમેશાં એ એકમાંથી બીજામાં બદલાય જાય છે. જ્યારે પડતીને સમય નજીક આવે છે ત્યારે એ સુધરે છે, ને સુધારો કંઈક સ્થાયી થયો હોય છે ત્યારે એ પાછો નબળી સ્થિતિમાં આવે છે. જે પ્રકારનો વિગ્રહ ને જે પ્રકારનું વૈવિધ્ય યુરોપના સુધારાના તનું ખાસ લક્ષણ છે એમ મેં અગાઉ કહ્યું હતું તેજ પ્રકારનો વિગ્રહ ને તેજ પ્રકારનું વૈવિધ્ય આ બાબતમાં પણ આપણને માલુમ પડશે. ખ્રિસ્તિ સમાજના શાસન વિષે એક બીજી પણ સામાન્ય બાબત લક્ષણરૂપ છે ને તેથી તેનું અવલોકન કરવું આવશ્યક છે.
આજના સમયમાં ગમે તે પ્રકારની રાજ્યસત્તા વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણે જોઈએ છીએ કે મનુષ્યના બાહ્ય કયે સિવાય બીજા કશા પર શાસન કરવાને એને દા હોત નથી. રાજ્ય લોકોના નાગરિક જીવનના સમ્બન્ધ સિવાય બીજા કશા પર નિયમન કરતાં નથી. મનુષ્યના વિચાર, એના અન્તરાત્મા, એની ખરેખરી નીતિ, એના અંગત વિચારે ને ખાનગી રીતભાત વિષે તે. માથું ઘાલતાં નથી; આ બાબતે વિષે માણસને સ્વતંત્રતા હોય છે.
ખ્રિસ્તિસમાજે આથી જુદું જ કર્યું, અથવા તે કરવાની ઇચ્છા રાખી. એ સમાજે મનુષ્યની સ્વતંત્રતા, એની ખાનગી રીતભાત, ને સ્વતંત્ર અભિપ્રાય પર સત્તા ચલાવવાનું કામ હાથ ધર્યું. આપણા સમયના જેવો નિયમસંગ્રહ કંઈ એણે નિર્ણત કર્યો નહોતો. તેથી નીતિને હાનિકારક ને સમાજને ભયંકર એવાંજ માત્ર જે કામ હોય તે પણ એણે નક્કી કર્યા નહતાં, ને આમ બંને રીતે જે પ્રમાણમાં દૂષિત હોય તે પ્રમાણમાં જુદાં જુદાં કામ વિષે એ કંઈ સજા કરતો નહોતે. જેટલાં કામો નીતિને હાનિકારક હેય તે બધાને પાપ તરીકે ગણી માત્ર નિગ્રહ મુકવાનાજ હેતુથી એ સજાને પાત્ર
