________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. સાનો તફાવત, અસાધુ કોને ત્યાગ કરવો ને સાધુ કૃત્ય કરવાં-એવું આપણું કર્તવ્યભાન આપણને તર્કશાસ્ત્રના નિયમોની પેઠે આપણુ પિતાની બુદ્ધિથી જ પ્રાપ્ત થાય છે, ને આપણે આપણું પોતાના જીવનમાંજ તે વસ્તુઓ આચારમાં મુકવાની છે. પણ નીતિના સિદ્ધાન્ત આમ નિરાળીજ, સ્વતંત્ર રીતે નિર્ણત થાય છે એમ નક્કી થયા પછી આપણું મનમાં એક સવાલ ઉભો થાય છે—નીતિની ઉત્પત્તિ શી છે? નીતિના વિચારે ઉભવ કેવી રીતે પામે છે? એનું પરિણામ શું આવે છે? સાધુ કૃત્ય કરવાની આવી નિરાળી ફરજ કર્તા કે ઉદેશ વિનાની છે? આ ફરજ શું માણસને અપર દુનિયા સાથે સંબંધ છુપાવતી, અથવા તે પ્રકાશમાં આણતી નથી? નીતિના આવા પ્રશ્નો પિતાની મેળેજ ને ન છૂટકે ઉત્પન્ન થાય છે, ધર્મના વિષય તરફ આપણને દરવી જાય છે, ને નીતિને આધાર જો કે ધર્મ પર નથી, છતાં ધર્મના વિષયની ઝાંખી કરાવે છે.
આવી રીતે જોતાં ધર્મમાં ત્રણ બાબતે આવે છે; (૧) મનુષ્યને પિતાને અન્તરાત્મા અમુક પ્રશ્નો ઉભા કરે છે ને તેને પરિણામે અમુક મતે બંધાય છે તે. (૨) આવી રીતે સ્વભાવજન્ય નીતિને દઢીભૂત કરે અને સમર્થ જ બનાવે એવાં શિક્ષાવચન; (૩) ને મનુષ્યત્વના ભાવીની આશાઓ ફળીભૂત થવા વિષે પ્રતિજ્ઞાવચન. ખરું જોતાં ધર્મમાં આ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. ધર્મના ખરા સ્વરૂપમાં આ બાબતે જ આવે છે, નહિકે કલ્પના કે કાવ્યને અનુકૂળ કેટલીક ભાવનાઓ. - આવી રીતે ધર્મનાં ત કયાં છે તેને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે ધર્મ માત્ર વ્યક્તિવિષયક બાબત મટી જઈ ઐય સાધનાર એક બળ તરીકે માલૂમ પડે છે. ધર્મની બાબતમાં માત્ર ધાર્મિક મતે ને પળેજ આવે એમ ધારી એને વિચાર કરે, તે સત્ય એકેમાં નહિ જડે. સત્ય તે સાર્વત્રિક છે, કેવલ છે; એને શોધવું હોય ને રાખવું હોય તે મતપન્થોની જુદાઈ કાઢી નાખી મનુષ્યએ સામાન્ય વિચારે ધારણ કરવા જોઈએ. જુદા જુદા તેની સાથે રહેલાં શિક્ષાવચને વિષે વિચાર કરે; એકને માટે જે બાબત
