________________
૮૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ આશાઓ સતેજ ને પપિષિત રખાવવા વધારે સમર્થ હોય છે. શક્તિ ને અધિકારની જે વિષમતાને લીધે લૌકિક સમાજમાં જુદી જુદી સત્તાઓ ભોગવાય છે, તેને જ લીધે ધાર્મિક સમાજની સત્તાઓ પણ અસ્તિત્વમાં આવે છે. જેમ સરદારો ઉત્પન્ન થાય છે ને પિતાની મેળે પિતાની સત્તા સ્થાપિત કરે છે, તેમ ધર્મપ્રચારકેને વિષે પણ તેવું જ છે. આમ એક બાજુ તરફ જેમ ધાર્મિક સમાજ ઉત્પન્ન થતાંજ ધાર્મિક શાસન પણ અસ્તિત્વમાં આવે છે તેમ બીજી બાજુ તરફ એ શાસન મનુષ્યશક્તિઓની વિષમતાને લીધે સંપૂર્ણ વિકાસ પામે છે. તેથી જે ક્ષણે ધર્મ અસ્તિત્વમાં આવે છે તે જ ક્ષણે ધાર્મિક સમાજ થવા પામે છે, ને જે ક્ષણે ધાર્મિક સમાજ જોવામાં આવે છે તે જ ક્ષણે તેને જોઈએ તેવું શાસન પણ સ્થાપિત થાય છે.
પણ હવે એક મૂળ વધે ઉઠે છે. ઉપર દર્શાવી તેવી બાબતમાં નિયમન કરવાનું કંઈ રહેતું નથી; નિરોધને માટે અવકાશ જ નથી. અકઠિત સ્વતંત્રતા રહેવા દેવામાં આવતી હોવાને લીધે શાસન કરવાનું રહેતું જ નથી.
શાસન માત્ર નિરોધ હોય ત્યાંજ, માત્ર ખપને કે મુખ્યત્વે કરીને વાપરવા પડતા બળને અંગે રહે છે એમ ધારવું એ વિચાર તે મારા માનવા પ્રમાણે શાસન વિષે ઘણે જંગલી ને ફુલ્લક, સામાન્ય વિચાર છે.
ધાર્મિક દૃષ્ટિબિન્દુ હું પડતું મુકું છું ને લૌકિક શાસન વિષે જ વિચાર કરું છું. સમાજ હોય તો તેને ખાતર ને તેના નામમાં કંઈક કરવાનું પણ હોય છે, જ્યાં તે કંઈ કાયદો કરવાને હેય, કંઈક પગલું ભરવાનું હોય, કે કંઈક ન્યાય આપવાને હેય. વળી તેવીજ રીતે સમાજની આ જરૂરી આતો પૂરી પાડવાની કોઈ એક સારી રીત પણ હોય છે; કાયદો સારો પણ કરી શકાય, પગલું સારું પણ ભરાય, ન્યાય સારે પણ અપાય. ગમે તે વાત ધ્યાનમાં લેવામાં આવી હોય, ગમે તે વાત જરૂરની હોય, તેમાં ખરું કરવા લાયક શું છે તે જાણવું જોઈએ.
કોઈ પણ પ્રકારનું શાસન વાપરતા પહેલાં આ સત્યનું અન્વેષણ થવું જોઈએ, ને સમાજમાં શું ન્યાપ્ય છે, શું યોગ્ય છે, શું હિતકર છે
