________________
2
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
પણ નિગ્રહના પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યા છે. એમાં શાસનના પ્રદેશ મનુષ્યનું અંતઃકરણ છે, તેથી નિગ્રહના ઉપયાગ યાગ્ય છે. પણ તેમ છતાં નિગ્રહ વપરાય છે ખરા, ને નિગ્રહથી શાસનનું કામ પૂરૂં કરવાનું હોય છે. અને ત્યાંસુધી નિગ્રહ ન હોવા જોઈએ. ધાર્મિક સત્તાઓનાં કબ્યામાં ધાર્મિક સદ્ગુણ્ણાનું પરીક્ષણ કરવાનું, તેને પ્રચાર કરવાનું, ને તેનું શિક્ષણ આપવાનું કામ છે; જરૂર પડે તેા ઉપદેશ આપવાનું કે ટીકા કરવાનું કામ પણ તેને કરવાનું છે. નિગ્રહને જેટલા બને તેટલા ખાવી પાડેા; તેમ છતાં કોઈ પણ જાતની સત્તાના સ્થાપનને માટે અગત્યના હોય એવા બધા અંધારણના મુખ્ય પ્રશ્ના ઉદ્ભવતા તમે જોશેા, તે તેનું નિરાકરણ તમારે શેાધવું પડશે. ઉદાહરણ તરીકે, ધાર્મિક સત્તાધિકારી વર્ગ જરૂરના છે કે નહિ, ધર્મની ખાખતમાં લોકો પોતાના અંતઃકરણ પ્રમાણે કરશેજ એવા વિશ્વાસ રાખી તેમના પર કાઈ પ્રકારની સત્તાની આવશ્યક્તા નથી એમ માની લેવાય કે કેમ એવા પ્રશ્ન હમેશ ચર્ચવા આવશ્યક લાગશે. વળી ધાર્મિક સત્તાધિકારીઓની આવશ્યક્તા કબૂલ રાખવામાં આવી હોય તેા પછી તે અધિકારીઓમાં માંઘોમાંહ્ય સમાનતા રાખવી કે ઉંચાનીચી ક્રમની સત્તા આપવી એ પ્રશ્ન ઉભા થશે. આ પ્રશ્નના તા કદાપિ અન્ત નહિ આવે કારણ કે ધાર્મિક સત્તાધિકારીએ ગમે તે દરજ્જાના હોય તેાએ તેમણે નિગ્રહને ઉપયોગ નહિ કરવા એમ પ્રથમ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
હવે ખરા કામને સવાલ એ છે કે આવી ધાર્મિક સત્તા શા નિયમે પ્રમાણે તે શી પરિસ્થિતિમાં ન્યાય્ય ગણાય છે.
જેમ ખીજા કોઈ પણ સમાજમાં તેમ ધાર્મિક સમાજમાં ન્યાય્યતા અથવા ચેાગ્યતાના આધાર એ બાબત પર રહે છે. પ્રથમ તા અને ત્યાંસુધી સત્તા લાયકમાં લાયક માણસના હાથમાં જવી જોઇએઃ સમાજમાં છૂટાછવાયા રહેલા ઉત્તમ પુરુષોને શોધી કાઢી તેમને હાથે સામાજિક વ્યવસ્થાનું બંધારણ રચાવવું જોઈ એ. બીજી બાબત એ છે કે આવી રીતની ચેાગ્ય સત્તાના ઉપયોગ શાસિતવર્ગની યાગ્ય સ્વતંત્રતા જાળવીનેજ વપરાવવી જોઇ એ.
