________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું - તેને નિર્ણય થવું જોઈએ. જ્યારે આ શોધી કઢાય છે ત્યારે જાહેર પણ કરવામાં આવે છે. શાસનકર્તાએ એ વાત લોકોના મન પર સાવવી આવશ્યક છે ને તેમને તે પસંદ પડે એવી સાવચેતી રાખવી જોઈએ. આમાં દબાણ કે નિગ્રહ ક્યાં આવ્યો ? નિગ્રહ અહીં છે જ નહિ. હવે ધારે કે ખરું કરવા લાયક શું છે તેને નિર્ણય થયે તે નિર્ણય પ્રમાણે શાસન બધાજ
ગ્ય તરીકે માને, તો પછી શાસનકર્તાને દબાણની જરૂર ન પડે. શું આવી વખતે શાસક બળ હતું જ નહિ? શું શાસન પણ આ બાબતોમાં હતું જ નહિ? શાસક બળ તો દેખીતી રીતેજ હતું ને તેણે તેનું કામ પણ કર્યું હતું. જ્યારે દરેક માણસ વિરોધ દર્શાવે, ને શાસનíને જે કરવું ગ્ય લાગ્યું હોય તે સર્વેને માન્ય ને સવેને ઈષ્ટ ન થયું હોય, ત્યારે જ પિતાની આજ્ઞા પળાવવાને માટે શાસનí બળનો ઉપયોગ કરે છે. માનુષી દોષોનું આ આવશ્યક પરિણામ છે; અને આ દેષ સમાજના શાસક ને શાસિત બન્ને વર્ગમાં જોવામાં આવે છે. આનો પૂરેપૂરે કદાપિ બહિષ્કાર કરી શકાય તેમ નથી; કેટલેક દરજે લૌકિક સત્તામાં નિગ્રહની આવશ્યક્તા રહેવાની, પણ નિગ્રહથી કંઈ સત્તા પ્રાપ્ત થતી નથી. જ્યારે ચાલી શકે એમ હોય છે ત્યારે નિગ્રહને તિલાંજલિ આપવામાં આવે છે ને તેથી બધાનેજ ઘણે લાભ થાય છે. ખરેખર સત્તાની કે શાસનની ઉત્તમતા નિગ્રહ કાઢી નાખી માત્ર નૈતિક પદ્ધતિથી જ સમાજ પર શાસન કરવામાં છે. એટલે જેમ જેમ નિગ્રહ ઓછો કરવામાં આવે તેમ તેમ શાસન ઉચ્ચતર પ્રકારનું ગણાય છે. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેમ તેથી કંઈ સત્તાનું બળ ઘટતું નથી કે સત્તા સંકુચિત થતી નથી. માત્ર એટલું જ કે જુદી રીતે એ અમલમાં મુકાય છે. આ રીતે વધારે સામાન્ય ને વધારે બળવાળી છે. જે સત્તામાં નિગ્રહ નહિ જેવો વાપરવામાં આવે તેવી સત્તાના જેટલી ફડ જે સત્તામાં નિગ્રહને સૌથી વધારે ઉપયોગ થાય તે સત્તાને મળતી નથી.
ધાર્મિક સમાજનું શાસન પણ આ પ્રકારનું છે. નિઃસંદેહ એને વિષે
