________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું. પદ્ધતિ, નૃપતંત્રની પદ્ધતિ, ને ખ્રિસ્તિ સમાજ. પાંચમા સૈકામાં શહેરી સભાઓની પદ્ધતિમાં કઈ પ્રકારનું જીવન કે અમુક નિયમિત રૂ૫ નહોતું, માત્ર રોમન મહારાજ્યના રહ્યા સલ્લા ચિ તરીકે એ જોવામાં આવતી હતી. ડલ પદ્ધતિ હજી અસ્તિત્વમાં આવી નહતી કારણ કે પાંચમા સૈકામાં અવ્યવસ્થા બહુ હતી. આધુનિક સમાજનાં બધાં જ શિષ્ટ તો ક્યાંતે નાશવંત સ્થિતિમાં હતાં કે કયતો આરમ્ભક સ્થિતિમાં હતાં. માત્ર ખ્રિસ્તિ સમાજ તે વખતે બાલ્યાવસ્થામાં ને અમુક રીતે નિર્ણત હતો, માત્ર એણેજ અમુક ચોક્કસ રૂપ ધારણ કર્યું હતું ને આત્મસમયને પૂર્ણ ઉત્સાહ જાળવી રાખ્યો હતો, માત્ર એણેજ પ્રજાજીવનમાં અસર ઉત્પન્ન કરે એવાં બે સાધન પ્રાપ્ત કર્યા હતાં-ચેતન ને વ્યવસ્થા, શક્તિ ને નિયમિતતા. આ તને જ આધારે સમાજમાં અમુક સંસ્થાઓ રૂઢ થવા પામે છે. વળી મનુષ્યને ખપના બધાજ અગત્યના સવાલે ખ્રિસ્તિ સમાજે હચમચાવ્યા હતા, અને મનુષ્યસ્વભાવ ને મનુષ્યના ભાવી વિષેની બધી બાબતેના વિચારમાં એ નિમગ્ન રહેતો હતો. તેથી આધુનિક સુધારાઓ પર એની અસર ઘણી મોટી થઈ છે. એ અસર ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં વધારે થઈ છે.
પાંચમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ એક સ્વતંત્ર ને સ્થાપિત સમાજ તરીકે જોવામાં આવે છે. રાજા ને પ્રજાની વચ્ચે એ સમાજ સંબંધ જાળવી રાખવાનું કામ કરતો હતો. - એ સમાજે શી સેવા બજાવી ને શી અસર કરી તેને બરાબર ખ્યાલ આણવાને માટે એ સમાજને આપણે ત્રણ દૃષ્ટિબિન્દુઓથી જેવો જોઈશેઃ પ્રથમ તે એ સમાજ પોતે કેવો હતો, એનું બંધારણ કેવા પ્રકારનું હતું, ને શા શા નિયમો એ અગત્યના ગણતો હતો એ બાબતને વિચાર કરે પડશે. પછી લૌકિક અધિકારી સત્તાઓ જેવી કે રાજા, અમીર વગેરેની સાથે એને કેવો સમ્બન્ધ હતો તેને ખ્યાલ કરવો પડશે. છેવટે એ સમાજને પ્રજા સાથેનો સમ્બન્ધ વિચારવો પડશે. જ્યારે આ ત્રણ પ્રકારની પરીક્ષા
