________________
વ્યાખ્યાન થે અને સામાજિક સ્થિતિ પર થતી અસર એ બન્ને બાજુનું નિરીક્ષણ થતું નથી. એક પક્ષ એ છે કે તે સમજી નથી શકતા કે જે પદ્ધતિને લીધે સમાજમાં ઉન્નત ભાવનાઓ, સારા વિચારે, બધાં સાહિત્યોને જન્મ થવા પામ્યો, તે, જેવી ચીતરવામાં આવે છે તેવી હાનિકારક કેમ હોઈ શકે. બીજો પક્ષ એ છે કે તેણે ફયૂડલ પદ્ધતિથી ઉત્પન્ન થએલી માત્ર હાનિ, વ્યવસ્થા, ને સ્વતંત્રતા સ્થાપવામાં માત્ર વિજ જોયાં છે; અને તેથી એ પદ્ધતિને પરિણામે સહર્તનના ઘણા ઉત્તમ નમુના, ચારિત્ર્યના ઉત્તમ દાખલા, કે પ્રગતિ અસ્તિત્વમાં આવી શકે, એવું એ પક્ષના હીમાયતીઓ માની શકતા નથી.
બાકીની બાબતમાં ફડલ પદ્ધતિ, જેવી વિચારમાં હતી તેવી જ આચારમાં હતી. જેના પરિણામે એ પદ્ધતિ પ્રમાણે ધારી શકાય તેવાં ખરેખર થયાં છે. રેમન રાજ્યના જેતાઓનાં મુખ્ય લક્ષણે વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યને વ્યક્તિજીવનને માટે ઉત્સાહ-એ હતાં. જે સામાજિક પદ્ધતિ તે લોકોએ પિતાને માટે સ્થાપી તેમાંથી જ વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યના વિચારને વિકાસ થવા પામે. મનુષ્ય ને એની પરિસ્થિતિ એક બીજા પર પરસ્પર અસર કરે છે. જર્મન પ્રજામાં વ્યક્તિત્વનું બળ ઘણું આગળ પડતું હતું, અને ચૂડલ પદ્ધતિ, જેનાં બીજ જર્મન સમાજમાં હતાં તેણે તે વ્યક્તિબળને વિકાસ કરવા પ્રયત્ન કર્યા. સુધારાનાં જુદાં જુદાં તમાં એની એજ હકીકત આપણે ફરીથી જોઈશું. આપણુ આવતા વ્યાખ્યાનમાં પાંચમાથી બારમા સૈકાની વચમાંના યુરેપના સુધારા પર ખ્રિસ્તિ સમાજનો ઈતિહાસ ને તેણે કરેલું કામ, આજ બાબતને વિચાર એક બીજે ને ધ્યાન ખેંચે એ દાખલ પૂરો પાડશે
