________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ,
આલાદ, કાન્સ, ઇંગ્લેંડ, ને જર્મનીમાં કડલ પદ્ધતિ સાથે જ જોડાયેલાં છે.
બીજી તરફથી ફયુડલ પદ્ધતિની સમાજ પર થએલી અસર વિષે ઇતિહાસનું આપણે અવલોકન કરીશું તો જણાશે કે તેમાએ આપણી ધારણાઓ ખરી છે. ફયૂડલ પદ્ધતિ જેટલી સામાન્ય સ્વતંત્રતાની વિરુદ્ધ છે, તેટલીજ સામાન્ય વ્યવસ્થાની વિરોધી છે. સમાજની ગમે તે દિશાની પ્રગતિ તપાસશે તો એ તમને માલુમ પડશે કે ચૂડલ પદ્ધતિ વિનરૂપ થઈ પડે છે. તેટલા માટે ડલ પદ્ધતિના છેક શરૂઆતના વખતથી વ્યવસ્થા ને સ્વતંત્રતાનાં બે પ્રોત્સાહક બળ હમેશ એની વિરુદ્ધ થઈ એની સામે લડત કરતાં જેવામાં આવે છે, એક બળ પતંત્રની પદ્ધતિનું, ને બીજું પ્રજાકીય સત્તાનું રાજા ને લોકો. વ્યવસ્થા ને કાયદો-એ બે બાબતેને ફયુડલ પદ્ધતિ સ્વભાવથીજ વિરુદ્ધ હતી, ને તેથી તે પદ્ધતિમાં આ બાબતની સાથે બંધબેસતા ફેરફાર કરવાના પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા છે. ઇંગ્લંડમાં પહેલા વિલિયમે, કાન્સમાં સેન્ટ લુઈએ, ને જર્મનીમાં ઘણાખરા શહેનશાહએ આવા પ્રયત્નો કર્યા હતા, પણ તેનું ફળ કંઈ નીવડ્યું નહિ. આધુનિક સમયમાં કેટલાક બુધ્ધિશાળી લેરીએ ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે સમાજનું બંધારણ ફરી સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કર્યા છે. એવા સમાજ, કાયદે, નિયમ, ને સુધારા વધારે ચાહશે એમ તેમનું માનવું હતું. એ એક આદર્શરૂપ સમાજ તેમણે કર્યો છે. પણ એ આદર્શરૂપ સમાજ જે અમુક કાળ કે સ્થળમાં થઈ ગયો હોય તે બતાવવા તેમને પ્રશ્ન કરશો તો તેમ કરવાને તેઓ અશક્ય માલૂમ પડશે. એવો સમાજ એક જાતનું મનોરાજ્ય છે, તેને કાળની અવધિ નથી; એ એક જાતનું નાટક છે, એવું નાટક કે જેને માટે પ્રાચીન સમયમાં આપણને નાટયગૃહ કે નાટયકારો જડી શકતા નથી. આ ભૂલનું કારણ હેલાઈથી શોધી શકાય તેમ છે, અને ચૂડલ પદ્ધતિના નામ માત્રને માટે પણ તિરસ્કાર રાખનારાઓની ભૂલ પણ એજ કારણને લીધે થવા પામે છે. બેમાંથી એકકે વર્ગમાંના લેકે ચૂડલ પદ્ધતિની બન્ને બાજુઓ બરાબર જોવા પ્રયત્ન કરતા નથી. મનુષ્યની ભાવનાઓ, તેના વર્તન, ને તેની ઉન્નતિ
