________________
વ્યાખ્યાન ચેવું. મંડળમાં એક ધર્મગુરુ આવીને વસે છે. ફયુડલ પદ્ધતિના આરમ્ભકાળમાં આ ધર્મગુરુ જમીનદારના ખુદ કિલ્લામાં વસનાર મંડળને ઉપદેશગુરુ બનતો, ને ભક્તિનાં ઉપદેશવચને વાંચવાનું કાર્ય કરતા. વળી આખા ગામને પાદરી પણ એ જ બનતે. વખત જતાં સંસ્થાનને ધર્મગુરુ આ જુદાં જુદાં કામ કરતા તે સ્થિતિ અટકી ગઈ. ગામને પાદરી જુદો માણસ બનતે, ને તે, ગામના દેવળ પાસે રહેતો. આ પ્રમાણે શરૂઆતના - વખતમાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે સમાજ રહેતો. આને પરિણામે મનુષ્યનું પિતાનું ને સમાજનું હિત કેટલું વિકાસ પામ્યું છે એ પ્રશ્ન આપણે પૂછી શકીએ તેમ છે.
આવા બે પ્રશ્ન પૂછવાને ને તેના ઉત્તરથી સંતુષ્ટ થવાને આપણને સંપૂર્ણ હક છે; કારણ કે મેં જે ફડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેતા સમાજનું ચિત્ર તમને આપ્યું તે યથાર્થ છે. જમીનદાર, સંસ્થાનના લોકો, ને ધર્મગુરુ; ફડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર સમાજનાં એ ત્રણ અંગે છે, પછી ભલે તે સમાજ માટે હોય કે ના હેય.
આ નાનકડા સમાજ વિષે વિચાર કરતાં એક વાત આપણું ધ્યાન બચે છે. જમીનદાર ઘણો મોટો માણસ ગણાતો હોવો જોઈએ. જંગલી લેકેમાં વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ભાવનાનું બળ જબરું હતું. પણ અહીં તે વસ્તુસ્થિતિ જુદી હતી. આ પદ્ધતિ પ્રમાણે માણસની–ાની સ્વતંત્રતાજ માત્ર જોવામાં આવતી નહતી, પણ મટી જમીનના માલીક, કુટુંબના વડીલને મુખ્ય પુરુષ, ને આશ્રિત જનોના શેઠ તરીકે એનું અગત્ય ગણાતું હતું. આવી સ્થિતિને લીધે એનામાં ઘણાજ ચઢીઆતાપણની ભાવના ઉત્પન્ન થઈ હેવી જોઈએ. બીજા સુધારાના ઈતિહાસમાં આપણે જોઈએ તેના કરતાં ઘણીજ જુદી જાતનું આ ચઢીઆતાપણું ગણાતું હોવું જોઈએ; કારણ કે આ જમીનદારનું મહત્ત્વ કંઈ પદવીને લીધે કે કોઈનું આપેલું નહોતું, પણ માત્ર પિતાની જ સ્થિતિ, પિતાની જ જમીનદાર તરીકેની મોટાઈને લીધે ઉત્પન થએલું હતું. કેટલી મગરૂબી, કેટલે મહાગ, કેટલી ઉદ્ધતાઈ
