________________
૭૩
વ્યાખ્યાન ચેર્યું. સમુદાયના એ એક ભાગ હતા. હાલમાં જે પ્રજાકીય હકો છે તે તે વખતે ખાનગી હકે હતા; હાલમાં જે પ્રજાકીય સત્તા છે તે તે વખતે ખાનગી સત્તા હતી.
ફચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે હકો માત્ર બળનેજ આધારે જાળવી શકાતા હતા. કઈ સંસ્થાને આધારે તે જાળવી શકાતા નહતા. જમીનદાર કચેરીઓ ભતે ને આશ્રિતજનોની સભાઓ મેળવાતી તેની જે કંઈ અસર થઈ શકે તેમ હેત તે તે વિષે આપણે ઇતિહાસમાં વધારે વાર સાંભળ્યું હોત; પણ તે કવચિત ભરાતી તે પરથી એટલું સમજાય છે કે તેનામાં કંઈ બળ કે સત્તા નહોતાં.
આથી આપણે આશ્ચર્ય પામવાનું નથી. મેં દર્શાવ્યું છે તેના કરતાં તેને માટે વધારે અસરકારક ને વધારે ગંભીર પ્રકારનું એક કારણ છે.
બધી જ રાજ્યપદ્ધતિઓમાં એક પદ્ધતિ સ્થાપવી સૌથી વધારે અઘરી છે. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે આન્તર વ્યવસ્થાના સંબંધમાં સ્થાનિક સ્વતંત્રતા જાળવી રાખી, દરેક પ્રજા કે સમાજનું પિતાનું સ્વાતંત્ર્ય ઓછું કરી એક જાતની સંધિથી રાજકીય બાબતેને નિર્ણય કરવામાં આવે છે. આ સંધિગત શાસનપદ્ધતિનો વિચાર સુગમ છે પણ વ્યવહારમાં તે બહુજ ગુંચવણકારક છે. સામાન્ય વ્યવસ્થાને માટે જોઈએ તેટલી સ્વતંત્રતા ઓછી કરી તેના પ્રમાણમાં આપી શકાય તેટલી સ્થાનિક સ્વતંત્રતા રહેવા દેવી તેને માટે ઘણા ઉંચા પ્રકારની ઉન્નતિ સધાઈ હેવી જોઈએ. . સંધિની રાજ્યપદ્ધતિ સ્વીકારાવવાને માટે દેખીતી રીતે જ બુદ્ધિ, નીતિ, ને સુધારાને સૌથી વધારે વિકાસ થયો હોવો જોઈએ. છતાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે આજ પદ્ધતિ સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતો. ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે એક થવાને સામાન્ય વિચાર સંધિની પદ્ધતિ પ્રમાણે એક થવાના વિચારને મળતું આવતું હતું. દાખલા તરીકે આપણા જ વખતમાં અમેરિકાનાં સંયુક્ત રાજ્યમાં જેમ દરેકનું સ્થાનિક સ્વાતંત્ર્ય જળવાતાં છતાં કેટલાંક સામાન્ય કામને માટે અમુક સંધિ સ્વીકારી સ્વતંત્રતા ઓછી કરવામાં આવી છે, તે જ પ્રમાણે ફડલ પદ્ધતિમાં
