________________
હર
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, સાધને તે વખતે નહોતાં. દેખીતુજ છે કે એ પદ્ધતિ પ્રમાણે કોઈ માણસ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે બીજાની પાસે ધાર્યા પ્રમાણે કરાવી શકે તેવું સાધન નહતું, તેમજ બધાના હકે એકબીજા માણસો માંહ્યોમાંહ્ય જાળવતા રહે તેમ કરાવી શકવાનું પણ સાધન નહોતું
પણ નિગ્રહનું કામ જેટલું અઘરું હતું તેટલું જ વિરોધનું કામ સહેલું હતું. પિતાના કિલ્લામાં ભરાઈ રહી જોઈએ તેટલી સહાયતાનાં સાધન હેવાથી જમીનદારને પોતાનું રક્ષણ કરવાનું કાર્ય ઘણું સહેલું પડતું હતું.
આ પરથી જણાશે કે ફટૂલ પદ્ધતિ પ્રમાણે કોઈ પણ સૌથી વધારે બળવાન માણસની જમીનદારને સહાયતા રહેતી; દરેક પિતાનું રક્ષણ કરી શકો ને પિતાના હકો જાળવી શકત. - જેમ કોઈ પણ સૌથી બળવાન સત્તાની સહાયતા રહેતી તેમ સ્વતંત્ર પ્રજાકીય કે સામાન્ય લોકસત્તા પણ નહોતી. ચૂડલ પદ્ધતિમાં આને આવિભવજ અશકય હતે. કારણ દેખીતુજ છે. જ્યારે આજના વખતમાં આપણે પ્રજાકીય સત્તા વિષે બોલીએ છીએ ત્યારે આપણે બધાજ એમ માનીએ છીએ કે એ સત્તા–કાયદા કરવાની, કર નાંખવાની, ને શિક્ષા ફરમાવવાની સત્તા કોઈ પણ અમુક માણસના હાથમાં લેતી નથી. આ પ્રકારની સત્તા લેકોના સામાન્ય સમુદાયના હાથમાં હોય છે, અને જનસમાજ પણ એ સત્તા પિતાના નામમાં નહિ પણ ઈશ્વરના પ્રતિનિધિ તરીકે ભગવે છે. જ્યારે કઈ પણ માણસ કોઈ એવા સત્તાધારી પુરષ પાસે જાય છે ત્યારે એના મનમાં એને ખબર પણ ન હોય તેમ સ્વાભાવિક રીતે જ એવી ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે કે એ એક પ્રજાકીય ને હકદાર સત્તાધારી પક્ષની સમક્ષ ઉભો છે, તે સત્તાધારીને સત્તા વાપરવાની ફરજ છે, ને તેથી પ્રથમથી જ એ પિતે અંદરખાનેથી આ સત્તાનું ઉપરીપણું સ્વીકારી લે છે. પણ ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ તદન જુદી જ હતી. પિતાના નાના રાજ્યમાં જમીનદાર તેના આશ્રિત જન પર સર્વોપરિ સત્તા ભોગવવાના હક ધરાવતે. એની જમીનની સાથે જ એ હકે એને પ્રાપ્ત થતા, ને એના ખાનગી હોના
